200 lat powiatu gołdapskiego – jak tuż po II wojnie kształtowała się północna granica

W roku 2018 mija 200 lat od powstania powiatu gołdapskiego, który był jednocześnie przez lata tyglem narodowościowym. Różne były losy mieszkańców tej ziemi, na której długo ścierały się wpływy ludności niemieckiej, polskiej i litewskiej. Mimo to najbardziej istotna zmiana nastąpiła wraz zakończeniem II wojny światowej. Pisze o tym Jarosław Słoma w artykule, który zamieszczamy niżej.

Pierwsza decyzja o tym, jak przebiegać będzie granica rosyjsko-polska na terytorium dawnych Prus Wschodnich, została podjęta w lutym 1945 roku przez Państwowy Komitet Obrony ZSRR. Jeszcze przez 10 lat granica przechodziła 16 różnych zmian, i dopiero w 1956 roku ustalony został stan który utrzymał się do dziś. O kształcie granicy w tym czasie decydowali nie tylko urzędnicy państwowi, ale również… pogranicznicy.

Na jednej z prezentowanych map możemy zauważyć pewną osobliwość – w miejscu gdzie znajduje się Gołdap, zostało napisane – Gołąb Mazurski. „Chwilowo” tuż po wojnie stosowano takie dziwne nazwy.

Gołdap. Obwód kaliningradzki FR

W 1818 roku powstał powiat gołdapski ze stolicą w Gołdapi. W jego skład wchodziły parafie ewangelickie: Gołdap Nowy Kościół (nie istniejący już kościół na rynku – obecnym Placu Zwycięstwa), Gołdap Stary Kościół (obecna konkatedra, Grabowo, Górne, Dubeninki, Żytkiejmy, Tołminkiejmy, Rominty Wielkie i Gawajty.

Od północy powiat gołdapski sąsiadował z powiatami Gumbinnen (Pisserkehmen, Gąbin, obecnie Gusiew) i Stallupönen (Ebenrode, Stołupiany, obecnie Niestierow). Od zachodu graniczył z powiatami Angerburg (Węgorzewo) i Darkehmen (Angerapp, Darkiejmy, obecnie Oziersk). Od południa stykał się z powiatem Oletzko (Margrabowa, Treuburg, Olecko).

Powiat gołdapski należał do Rejencji Gąbińskiej (Regierungsbezierk Gumbinnen).

Na dzień 17 maja 1939 roku w powiecie gołdapskim żyło 55 825 mieszkańców, obszar powiatu wynosił 993, 34 km².

W granicach powiatu gołdapskiego pozostawała większość kompleksu Puszczy Rominckiej (Rominter Heide) Jedynie jej północna część znajdowała się na terenie powiatu stołupiańskiego.

Druga wojna światowa i decyzje wielkich mocarstw przesądziły również o losach opisywanego obszaru. Konferencja wielkich mocarstw w Teheranie na przełomie listopada i grudnia 1943 roku zaakceptowała propozycję Józefa Stalina podziału Prus Wschodnich, z których północno-wschodnia część, wraz z niezamarzającym portem w Królewcu, stolicy Prus Wschodnich, przypaść miała Związkowi Sowieckiemu.

Oznaczało to zmianę wcześniejszego stanowiska mocarstw akceptujących przekazanie Polsce całego tego terenu. W postanowieniu konferencji poczdamskiej latem 1945 roku zwycięskie mocarstwa sprawie podziału Prus Wschodnich poświęciły odrębny zapis.

Prusy Wschodnie rozdzielono wówczas granicą przebiegającą od Bałtyku na północ od linii Braunsberg (Braniewo) – Goldap (Gołdap) do styku ówczesnych granic Litwy, Polski i Prus Wschodnich.

W kwietniu 1945 roku przedstawiciele polskiej administracji przybyli do Gołdapi. 10 czerwca 1945 roku starosta gołdapski przejął powiat od sowieckiego komendanta wojennego. 16 sierpnia polsko-sowiecka komisja ustaliła w Moskwie przebieg granicy obu państw. Zasięg tworzącej się polskiej administracji został w ten sposób ograniczony w porównaniu do stanu z wiosny 1945 roku. Polskie ekipy urzędnicze organizujące administrację na północ od tej granicy musiały opuścić tereny na północy dawnego powiatu gołdapskiego oraz powiatu darkiejmskiego.

Jezioro Wisztynieckie przez wojną znajdowało się w granicach powiatu gołdapskiego.

Kończył się trwający kilka miesięcy stan nieokreślonej przynależności państwowej tych terenów. W tym okresie przybysze wędrowali w miarę swobodnie również po obszarze, który wkrótce miał przypaść Rosjanom. We wrześniu i październiku specjalna komisja wytyczyła w terenie granicę państwa na północ od Gołdapi aż po Żeleznodorożnyj (Nordenburg) leżący na północny zachód od Węgorzewa.

Nie miała najmniejszych szans lansowana przez niektóre osoby w polskiej administracji koncepcja przesunięcia granicy kilkanaście kilometrów na północ od Gołdapi, aby zachować powiat w dawnych granicach jako spójny system gospodarczy i komunikacyjny.

Po przekazaniu polskiej administracji części dawnego powiatu gołdapskiego przyznanego Polsce, wojska sowieckie pozostały na tym terenie jeszcze pół roku, do końca listopada dokonując rabunku wszystkiego co dało się wywieźć.

W marcu 1946 roku wzdłuż granicy pojawiły się słupy i tablice graniczne. Część powiatu darkiejmskiego włączono w 1946. do powiatu węgorzewskiego. Obszar ten (okolice Żabina) w 1955 roku wszedł w skład powiatu gołdapskiego. W 1968 roku powiat liczył 26,3 tys. mieszkańców, od 1969 roku zajmował 757 km². W roku 1999 aspirujące do współtworzenia powiatu gołdapskiego gminy Banie Mazurskie, Dubeninki i Gołdap zajmowały powierzchnię 771,7 km². Zamieszkiwało w nich 28 961 osób.

7 kwietnia 1946 roku Prezydium Rady Najwyższej ZSRR przyjęło uchwałę o utworzeniu Obwodu (Obłast) Königsbergskiego i jego wcieleniu w skład Rosyjskiej Federacyjnej SRR.

Po śmierci Michaiła Kalinina, byłego przewodniczącego Rady Najwyższej ZSRR 4 lipca 1946 roku Prezydium Rady Najwyższej przemianowało Königsberg na Kaliningrad, a obwód otrzymał nazwę Obwodu Kaliningradzkiego.

Obwód obejmujący jedną trzecią obszaru dawnych Prus Wschodnich o powierzchni 15,1 tys. km², stał się najmniejszym obwodem ZSRR, granicząc od północy i wschodu z Litewską SRR, a od południa z Polską na dystansie 209,1 km.

Od końca II wojny światowej był on traktowany jako zamknięty obszar niedostępny dla cudzoziemców. Utrudniony był też wstęp na ten teren mieszkańcom innych rejonów ZSRR.

Na terenie obwodu nastąpiło przerwanie ciągłości osadniczej i nazewnictwa. Stał się on wyjątkowym przykładem ziemi bez ludności autochtonicznej. Napłynęła nowa ludność z innych rejonów ZSRR. Z powierzchni ziemi zniknęły setki miejscowości. Zamiast Puszczy Rominckiej pojawił się Krasnyj Lies, Romintę zastąpiła Krasnaja rieka, Rominty Wielkie stały się Krasnolesiem, a jezioro Gołdap nazwano Krasnym ozierem. Historia miała się tu zaczynać w 1945 roku.

Wielka historia spowodowała, że Gołdap położona dotychczas trzydzieści kilometrów od granicy państwowej znalazła się w bezpośrednim sąsiedztwie nowej granicy polsko-sowieckiej. Przez czterdzieści pięć lat była to jedna z najrzadziej przekraczanych granic na świecie, skutecznie izolując obszary stanowiące wcześniej jeden organizm.

Po sowieckiej stronie znalazła się około jedna trzecia dawnego powiatu gołdapskiego. Za granicą pozostała większość Puszczy Rominckiej, jezioro Wisztynieckie, cały teren dawnych parafii Gawajty, Rominty Wielkie, Tołminkiejmy, część parafii Dubeninki, Żytkiejmy i część parafii Gołdap Stary Kościół. Na terenie dawnej parafii Gawajty (Gawaiten od 1938 Herzogsrode, obecnie Gawriłowo) zamieszkiwało około sześciu tysięcy osób.

Gawajty były najstarszą wsią kościelną na wschód od Wystruci. Pierwszy kościół, początkowo drewniany, zbudowano tu przed rokiem 1550. Na terenie wsi Gawajty znajdował się majątek Otto Baranskiego znanego gołdapskiego hodowcy koni.

Z parafii Gawajty po rosyjskiej stronie pozostały: Dakiny, Użdąbły, Dąbły, Jegliniszki, Jeziorne, Gieleszuny, Gryszkiejmy, Gudele Wielkie, Gudele Małe, Gulbiniszki, Gawajty, Grobliszki, Jurgajcie , Garbary, Parciszki, Łojki, Łękiszki, Murgiszki, Malejki, Myżeny, Pieludzie, Pławiszki, Szaltyny, Żardniki, Dytbały, Skorupno, Stonupiany, Stukacie, Stąbry, Dawgieliszki, Wanaginy, Lipniki.

Jarosław Słoma