Historia: Jan Modzalewski o Dubeninkach

Dubeninki (niem. Dubeningken, 1938-1945 Dubeningen) – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie gołdapskim. Miejscowość jest siedzibą gminy Dubeninki i leży na terenie tej gminy. Wieś położona jest w północno–wschodniej części województwa warmińsko–mazurskiego, w pobliżu granicy państwowej z obwodem kaliningradzkim, na skraju Puszczy Rominckiej, 17 km na wschód od Gołdapi; przebiega przez nią droga wojewódzka nr 651.

W pierwszej połowie XX wieku przez Dubeninki przebiegała linia kolejowa: Węgorzewo – Gołdap – Żytkiejmy, zniszczona pod koniec II wojny światowej.

Mieczysław Orłowicz pisał: „Na północ od Gołdapy już na terenie Litwy Pruskiej, ciągną się olbrzymie lasy rządowe, wśród których leży letni pałacyk myśliwski Wilhelma II w Romintach (Rominten) z kościółkiem Św. Huberta, który jest naśladownictwem drewnianych kościołów Norwegji — oraz letnisko Terbuda. — Na wschód prowadzi lokalna linja kolejowa do miasteczka Dubeninki (20 km.), niegdyś położonego na pograniczu etnograficznem polsko-litewsko-niemieckiem, gdzie osady mazurskie stykały się z litewskimi, a w miejscowym zborze ewangelickim nabożeństwa odbywały się po polsku, litewsku i niemiecku. Postępująca germanizacja odsunęła żywioł polski cokolwiek na południe, litewski na północ, między obie te narodowości wsunął się na wschód od Gołdapy klin niemiecki, dzięki któremu na terytorium Prus Książęcych nigdzie się już wsie mazurskie nie stykają z litewskiemi.”

Podczas akcji germanizacyjnej nazw miejscowych i fizjograficznych historyczna nazwa niemiecka Dubeningken została w lipcu 1938 roku zastąpiona przez ówczesną administrację niemiecką nazistowską formą Dubeningen.

Wycinek mapy przedstawiający miejscowość Dubeninki (Dubeningen)

Nazwa wsi (wg. Stanisława Rosponda, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL) to najpewniej zniemczona, a z kolei spolszczona nazwa staropruska; niemieckie Dubeningken kryją podstawę litewskiego dauba, czyli wąwóz, parów. Spolszczona forma to Dubniki, lecz Komisja URM przyjęła Dubeninki. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego.

Wieś Dubeninki została założona w roku 1615 przez Krzysztofa Gordeckiego, który kupił 8 włók sołeckich pod nową wieś czynszową, otrzymał także prawo połowu ryb w Loyer See (obecnie jez. Przerośl). Fakt ten został potwierdzony aktem z 1626 r., na mocy którego włóki sołeckie przejął Albert Niedźwiecki. Od nazwiska założyciela pochodzi pierwsza nazwa wsi Dubeninek – Gordejki, która była używana aż do 1800 roku.

W 1789 roku wieś liczyła 18 dymów. W roku 1895 wieś liczyła 446 mieszkańców (441 ewangelików, 5 katolików), zabudowa składała się z: 49 budynków mieszkalnych i 91 gospodarczych, ponadto miejscowości była siedzibą parafii i gminny. Liczba mieszkańców w poszczególnych latach: 1857 r.– 473 osoby, 1865 – 471 mieszkańców, 1933 r.– 361 osób. W roku 1939 ludność Dubeninek określono na 404 mieszkańców, we wsi funkcjonowały 53 gospodarstwa rolne, a zabudowa liczyła 114 domów. W 1939 roku mieszkało w Dubeninkach wielu rzemieślników, kilku kupców np. z branży tekstylnej i galanteryjnej Lindenstrauss (rodzina żydowska), dwóch rzeźników i farmaceuta. Gleby w Dubeninkach były odpowiednie do hodowli koni i bydła.  Poza tym zajmowano się przemytem (szmuglowano brandy) i handlem z sąsiadami w Polsce.

Do połowy 19 wieku nie było w miejscowościach Prus Wschodnich sklepów i trudno było znaleźć tawerny. Rodziny chłopskie nabywały koniecznie potrzebne produkty podczas wyjazdu do miasta. Wiele rzeczy sprzedawali im wędrowni Żydzi, którzy przywędrowali specjalnie z regionu przygranicznego z sąsiedniej Polski, zwłaszcza z Wisztyńca i Wiżajn. Większość z tych tak zwanych „Żydów” nosiła pakunki (tobołki ) na ramieniu i handlowała na bocznych drogach Prus Wschodnich. Taki handel był bardzo żmudny i uciążliwy. Żyd czasami wędrował z żoną i dzieckiem, która następnie w ciągu dnia czekała u rolnika aż do wieczora, kiedy kupiec powrócił z trasy. Po kilku latach takiej sprzedaży, sprzedawca mógł już sobie pozwolić na wózek i przez ten czas uzyskał solidną bazę klientów na danym obszarze. Pruski skarbiec był poważnie zaniepokojony, ponieważ nie mógł uzyskać od niego podatków. Więc wędrówki Żydów były ściśle kontrolowane.

Protokół żandarma z 1 kwietnia 1853 ujawnia, jakie produkty poszukiwane są przez kupców. Żyd miał: „7 łokci czarnego jedwabiu, 12 łokci różowego perkalu, 1 czarny szalik, 1 gęsty grzebień, 1 nowy scyzoryk, dwa plecaki wypełnione kawałkami mydła.” W późnych latach sześćdziesiątych linia kolejowa w Prusach otworzyła nowe możliwości handlowe. Wiele rodzin żydowskich osiadło we wschodniej części wsi pruskich i otworzyło swój biznes. Tak też stało się z rodziną Lindenstrauss, która osiadła w Dubeninkach. Począwszy od końca lat sześćdziesiątych aż do około 1935 roku utworzono wiele sklepów na wsi, które zwykle z zajazdami zostały połączone. Po pierwszych udanych latach handlu, sprzedawca mógł budować nowy dom. W sklepach oprócz mydła, ropy naftowej i lamp sprzedawano to, co rolnik nie mógł produkować sam. Wkrótce były obok tkanin i pasmanterii, pierwsze konfekcje. Sprzedawano młynki do kawy, maszyny do szycia, a nawet rowery trafiły do ​​sklepu wiejskiego. Postęp był widoczny we wsi.

Budynek żydowskiej rodziny Lindenstrauss z Dubeningken (w dniu dzisiejszym w tym budynku znajduje się UG Dubeninki). Źródło: http://www.judeninostpreussen.de/front_content.php?idcat=114

Dubeninki ­– zajazd W. Librucks (1920 – 1924 r.) . Źródło: bildarchiv

Dubeninki – karczma Carl Tietz (1910 – 1915). Źródło: bildarchiv

Rodzina żydowska we wsi żyła w diasporze. Niektórzy znajomi, krewni partnerów biznesowych mieszkali w bliskim sąsiedztwie. Mieli bliskie relacje i odwiedzali się regularnie. Gdy były żydowskie święta wtedy Lindenstrauss zwykle zamykał sklep, ubierał się w swój dobry garnitur, zakładał cylinder i jechał do Gołdapi, gdzie znajdowała się synagoga. W listopadzie 1938 roku w Gołdapi synagoga została spalona i Żydzi wiedzieli, że ich dobry czas skończył się. Wybuch wojny pokrzyżował wszystkie plany. „Pewnego dnia już ich nie było” – tak powiedział po wojnie jeden z byłych, przymusowych pracowników. Dzisiaj, jedyną rzeczą, która pozostała, są pocztówki z wioski przedstawiające zajazdy i małe niepozorne figury stojących w drzwiach.

W 1620 roku powstała w Dubeninkach parafia ewangelicka, której pierwszym proboszczem był Adam Danovius (Danowski), który w 1629 r. został kaznodzieją w Kiejdanach.

Cała parafia Dubeninki znajduje się na terytorium, na którym dawniej osiedlali się Sudowowie (Sudawianie), na których mówiono: Dajnowie, Polekszanie, Połekszanie, Jaćwingowie, Jaćwięgowie, Jaćwięgi, Jadźwingowie.

Harnoch Agaton w książce Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, wydanej przez S. Nipkowa w 1890 r. w Neidenburgu napisał, że kościół w Dubeninkach budowano kilka razy. Pierwszy raz w 1620 r., drugi raz w roku 1683 roku z drewna, trzeci raz w 1743 roku z kamienia. Wieża tego kościoła była drewniana i rozebrano ją w roku 1812. Kościół odniósł wielkie szkody wskutek orkanu z 17 stycznia 1818 roku i dlatego w 1822 przystąpiono po raz czwarty do budowy nowego kościoła z kamienia i cegły. Na wieży zamontowano 2 stare dzwony. W kościele znalazł się ołtarz z kazalnicą (amboną) w całości i organy z 1789 roku.

W tej samej książce podano, że w owym czasie w parafii Dubeninki było 6000 dusz (parafian) w tym 600 Polaków, 200 Litwinów i 10 baptystów.

Adolf Boetticher, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen. Bd. 6: Die Bau- und Kunstdenkmäler in Masuren, Königsberg (1896) napisał, że kościół odrestaurowano i przebudowano w 1879 r. W tym samym roku postawiono wieżę na fundamentach poprzedniej.

Obecny kościół został przebudowany w latach 1903-04. W 1906 roku malowidła oraz witraże stworzone zostały przez braci Rudolfa i Otto Linnemann z Frankfurtu. Po naprawie zniszczeń wojennych z 1 wojny światowej, w 1927 roku kościół otrzymał malowidła dekoracyjne wykonane przez profesora Pfeiffera z Królewca.

Wnętrze kościoła (1930 – 1940) w Dubeninkach przedstawiające malowidła profesora Pfeiffera z Królewca. Źródło: bildarchiv

Po 1 wojnie światowej wybudowano nowy budynek plebani.  Miał on na dole trzy pokoje oraz pokój biurowy i pokój pokojówki, w górnej części budynku znajdowały się 2 pokoju i łazienka. Wodę dostarczano z zasilanego ręcznie kotła ciśnieniowego umieszczonego w piwnicy.

Plebania (po II wojnie budynek w posiadaniu policji) w Dubeninkach wybudowana po pierwszej wojnie światowej. Źródło: bildarchiv

W 1638 utworzona została szkoła parafialna. Wśród parafian przeważali głównie Litwini, znaczącą część stanowili Polacy, niewielu zaś było Niemców. W Dubeninkach z XVII-XVIII wieku pastorami byli pochodzący z mazur Polacy.  W roku 1814 uczęszczało do szkół w tej parafii 59 dzieci polskich, 102 litewskich i 53 niemieckich. Ludność niemiecka stanowiła tu mniejszość jeszcze w roku 1835. Jednak z biegiem czasu, zwłaszcza w drugiej połowie XIX wieku, zmieniły się proporcje liczbowe na korzyść niemczyzny dzięki wiernej, germanizacyjnej robocie szkoły i powszechnemu obowiązkowi służby wojskowej. Jeszcze w roku 1907 wymagano od miejscowego pastora znajomości języka polskiego, w latach 1908 i 1912 była ona już tylko pożądana. Nabożeństwa odprawiano w trzech językach. W ciągu XIX wieku Polaków i Litwinów było coraz mniej. W tym okresie Dubeninki w XX wieku były jedyną miejscowością Prus Wschodnich, w której kazania wygłaszano w trzech językach: po niemiecku w niedzielę i święta, po polsku, co dwa tygodnie, po litewsku pięć razy w roku. W parafii gołdapskiej skasowano polskie nabożeństwa w roku 1877. Ostatnim niemieckim księdzem był Martin Skrodt, wikarym Helmut Glass. Simoni Christoph był proboszczem w Dubeningken od 1655 roku i mieszkał do 1694 roku. W 1757 pastorem w Dubeninkach był Kulasevius.

Po II wojnie światowej miejsce ludności protestanckiej zajęła napływowa ludność katolicka, głównie z terenów Suwalszczyzny. W 1946 r. dokonano poświęcenia kościoła już, jako świątyni katolickiej powierzonej opiece św. Andrzejowi Boboli oraz św. Apostołom Piotrowi i Pawłowi. Wówczas jeszcze, mimo że kościół posiadał filię w Żytkiejmach, nie był samodzielną placówką. Opiekę duszpasterską nad wiernymi sprawowali tu duchowni dojeżdżający z parafii Przerośl. Dubeninki, jako samodzielna parafia została kanonicznie erygowana w 1952 r. a szafarzem ceremonii był ks. biskup Tomasz Wilczyński.

Czy tarcza zegarowa na wieży kościoła w Dubeninkach służyła jako tarcza strzelnicza?

Przy obiekcie sakralnym stoi postument z 1926 roku poświęcony żołnierzom parafii Dubeninki, którzy zginęli w walkach o Prusy Wschodnie w latach 1914-1915. Obecnie znajduje się na nim figurka Najświętszej Marii Panny.

Napis na obelisku brzmi:
„DIE HEIMAT IHREN GEFALLENEN SÖHNEN 1914-1918 ” – ZIEMIA OJCZYSTA SWOIM POLEGŁYM SYNOM 1914 – 1918

Uwieczniono w ten sposób mieszkańców miejscowości:

AUXKALLEN (Wysoki Garb):
Fritz Hoffmann,
Rich. Missun.

BLINDGALLEN (Błąkały):
Fritz Halbhubner,
Gust. Hagemeister,
Aug. Höhst – K. Thienat,
K. Kahnwald – Fr. Missun,
Fr. Leitner-Frz. Plettner,
O. Merlecker – Frz. Merlecker.

BUDWEITSCHEN (Budwiecie):
Herrm. Braknies – Frz. Gröll,
Rud. Gerhardt – Er. Wolff,
Frz. Grau-Frz. Nitschkowski,
T. Kaulmegies – Aug. Staginski,
K. Jakelski-Fr. Lengkeit,
Herrm. Suck – Aug. Scheskat,
Aug. Nowak – Aug. Schwedas,
Jul. Nowak-Emil Seidler,
Fr. Sitter.

CATHARINENHOF (Zawiszyn):
Gust. Leszinski.

CZARNEN (Czarne):
Fr. Gehring – Fr. Bossy-Math. Bossy,
Ad. Bossy – K. Gans – Gust. Guttkuhn
Gust. Klimaschewski – Ed. Müller,
Gottl. Roppel – Fr. Klimaschewski,
Joh. Syperreck – Mart. Syperreck,
Gust. Schuler.

DUBENINGKEN (Dubeninki):
Paul Pfau – Max Pfau – Lud.Hassenstein,
Lud. Todtenhöfer – Fr. Thalhäuser,
Gust. Schmidt – K. Scharf – Max Scharf,
Ed. Kidehs – Leop. Krüger – Frz. Rommereit,
D. Janello – Mart. Audmeit – Herrm. Heinrich,
Fr. Naasner – Chr. Stangel – Frz. Mydenowitz,
Fr. Gonschorowski – Joh. Rauf – Felix Dryl,
Georg Nell – Will. Kadritzki – Emil Sturm.

ESZERGALLEN (Kiepojcie):
Joh. Kingereit – K. Nikolai – Arth. Neumann,
Frz. Lange – Frz. Gratsch,
Reinh. Zander – Ad. Jankowski – Fr. Niederstrasser.

GR.BLUDSZEN (Bludzie Wielkie):
Fr. Hufenbach,
Aug. Zörner,
Aug. Schmidt,
Frz. Wallies,
Fr. Janello.

LANGENSEE (Kociołki):
Rich. Dzewas – Frz. Weller.

LINAWEN (Linowo):
O. Neumeyer – Fr. Karius,
Herrm. Kalinka – K. Tischhauser,
Frz. Esenmann – J. Endrichkeit.

LOYEN (Łoje):
K. Juddat – Er. Uschkoreit,
K. Gehrhoff – Em. Skobinna,
Gust. Mletzkowski – K. Wegat,
Aug. Pilleschewski – Em. Stein,
Gust. Tomat – Joh. Kowalewski,
Frz. Kowalewski – Ew. Budnik,
Fr. Scherwinski.

MATZNORKEHMEN (Maciejowięta):
Adolf. Litzner – Ernst. Maczulat,
Aug. Jagczent – Gust. Laupichler,
Fr. Krieszio – Frz. Krieszio.

MESCHKRUPCHEN (Meszno):
P. Wolff – Chr. Wolff – Em. Waschulewski,
P. Bajohr – Fr. Czerwonn – Aug. Hein,
Fr. Schukat – Fr. Grau – Gust. Pfeifer,
Em. Trilling – J. Szogas – Wilh. Sullus,
Frz. Müller – Fr. Wallies.

MARLINOWEN( Marlinowo):
Gust. Stein – Fr. Paszoska – Walt. Kuczinski,
Luis. Sendtko – Gst. Mordas – Wilh. Mordas,
Lh. Szodruch – Math. Syperreck – Joh. Syperreck,
Gust. Klimmach – Mrt. Wroblewski – K. Wroblewski.

PADINGKEHMEN (Będziszewo):
Fr. Schmidt – Gust. Brosch – Wilh. Birnbacher,
Aug. Brosch – Aug. Kraft – O. Thiel – O. Wallies,
Joh. Waschulewski.

PLAUTZKEHMEN (Pluszkiejmy):
Wilh. Schäfer – Rud. Görke – K. Szur – K. Grigas,
Fr. Gerhardt – Frz. Gerhardt – Herrm. Szeszelski,
Gust. Bomblies – Fr. Sebelies – Ernst. Matull,
Fr. Pfeiffer – Wilh. Pfeiffer – Aug. Roppel – Fr. Roppel,
Frz. Beister.

PRÄROSZLEHNEN (Przerośl Gołdapska):
Fr. Missun,
Alb. Dagrat,

K. Augustat.

ROGAINEN (Rogajny):
Aug. Danschewitz,
D. Klimaschewski,
Aug. Staginski,
Em. Umaro – Art. Dzewas,
Gust. Dörr – Fr. Reich,
Fr. Schinkewitz – Frz. Dörr,
Frz. Stegnotat – W. Krause,
Fr. Stegnotat – Wa. Piezarka,
Fr. Dischereit – Frz. Staginski,
Fr. Saischewski – Frz. Schinkewitz.

ROMINTEN (Rominty):
Ad. Poetschat – Heinr. Hufenbach,
Fr. Schlicker – Herrm. Albuschkat,
Hans. Obersteller – Sam. Weide,
Fr. Obersteller – Fr. Schäfer – Ad. Weide,
K. Hufenbach – Fr. Gauda – Hans. Mai,
D. Wilnat – Herrm. Kalweit,
Gust. Albrecht.

SUMOWEN (Sumowo):
D. Klimach – Hans. Szodruch,
Gust. Szodruch – Wilh. Schulinski.

SZABOJEDEN (Żabojady):
Aug. Karius – Gust. Karius – Lud. Holl,
Aug. Kallweit – Gust. Kallweit – Fr. Jakat,
D. Szebrowski – K. Rillox – Fr. Holl.

STAATSHAUSEN (Stańczyki):
Frz. Mileschewski – O. Buttchereit,
Fr. Kalinka – Jos. Rohde – Fr. Holl – K. Missun,
Ernst Karalus – Jul. Szogas.

THEWELKEHMEN (Barcie):
Frz. Wallenkowitz – D. Didczun-Frz. Milluks,
Fr. Milluks – Gust. Pätsch – Frz. Wolff-Fr. Modell,
Frz. Dadrat.

UPIDAMISCHKEN (Tuniszki):
Fr. Waschkewitz – Fr. Glanert – Joh. Gonsiorowski,
Georg. Kiselewski.

Wilh. Halbhubner = PRÄROSZLEHNEN,
Gottl. Arendt, Herrm. Kalinka = DUBENINGKEN,
ANT.DANGELEIT =

Na wzgórzu przy drodze z Gołdapi do Żytkiejm (po lewej stronie drogi) znajduje się zabytkowy cmentarz z pierwszej wojny światowej o ciekawym, tarasowym rozplanowaniu, na którym spoczywają żołnierze rosyjscy i niemieccy.

Max Dehnen podaje: D u b e n i n g e n (Dubeningken), Kriegerfriedhof: Füs. Geben, Vogel, Werner vom Gren.R. 3; .

D u b e n i n g e n (Dubeningken), Kriegerfriedhof: Ulan Hahn vom Ulan.R. 21.

D u b e n i n g e n (Dubeningken), Kriegerfriedhof: Gefr. Maaß gen. Gehrt, Naß, Res. Fick, Kleinschmidt, Pieske, Ratzlaff, 3 Unbekannte (wohl Gefr. Kaul, Musk. Hackbarth, Herforth) vom Inf.R. 54; dazu kommen wohl Uffz. Lenz, Musk. Pröhl, die nicht am 20. 8. 1914 gefallen sein dürften, vom Inf.R. 54; Gefr. Rathje, Landwehrm. Hering, Kreidenberg, Rußland, Schwarten vom Landw.Inf.R. 31; Landwehrm. Goetz, Gräfe, Willhof vom Landw.Inf.R. 84; Uffz. Borowy, Schulze, Landwehrm. Dähne vom Landw.Inf.R. 18; Landwehrm. Bleik vom Landw.Inf.R. 49; Res. Olk vom Jäg.R. z. Pf. 10; Landwehrm. Woyzichowski vom Landw.Kav.R. 99; Dragoner Cauers von der 3. Landw.Eskadron II. A . K. ; Kan. Eglinski, Tepper vom Felda.R. 1; Kan. Goetze (Goetzki?) von der 1. Landst.Batt. XVII. A.K. (später Felda.R. 98), 18 unbekannte Deutsche; 115 Russen.

Przy drodze na Żytkiejmy za miejscowością Dubeninki znajduje się dawny cmentarz ewangelicki z 2 połowy XIX wieku, na którym znajdują się groby żołnierzy z I wojny światowej. Max Dehnen podaje: D u b e n i n g e n , Dorffriedhof: Hauptm. Feige vom Gren.R. 3; Offz.- Stellv. Pillkuhn vom Inf.R. 43; Musk. Hinski vom Inf.R. 44.

Opis rosyjskich grobów, na lewo, w tle cmentarza kościół (1930 – 1940 r.). Źródło: bildarchiv

Jan Modzalewski