Gołdap była zasiedlona przez ludność etnicznie zróżnicowaną. Położenie na pograniczu obszarów zamieszkiwanych zwarcie przez Polaków i Litwinów decydowało o strukturze etnicznej miasta. Element niemiecki był mniej liczny ale odgrywał istotną rolę, gdyż spośród niego wywodzili się najczęściej członkowie władz miejskich.
Pozycję ludności posługującej się językiem niemieckim wzmacniał fakt, iż był on językiem urzędowym w Prusach Książęcych. Najliczniejsi w XVI i XVII w. byli osadnicy polscy. Jednak z powodu epidemii dżumy zostali zastąpieni przez osadników salzburskich, z innych regionów niemieckich, francuskich i ludzi urodzonych w innych rejonach Prus. Struktura ludności zmienia się przez to na korzyść ludności niemieckiej napływającej z terenów etnicznie niemieckich.
Czynnikiem łączącym mieszkańców miasta była religia. Cała ludność była wyznania luterańskiego – oficjalnego w Prusach. O katolikach w XVI i XVII w. nie ma wzmianek. W omawianym okresie liczba ludności miasta prawdopodobnie przekroczyła 1000 osób, choć nie ma dokładnych danych poza wzmianką, iż po najeździe Tatarów zniszczone miasto liczyło w 1657 r. 450 mieszkańców.
W XVII w. miasto miało zdecydowanie rolniczy charakter. Uprawa roli była głównym źródłem utrzymania ludności. Głównymi uprawami były: żyto, pszenica, owies, jęczmień i groch.
Handel poza handlem bydłem nie miał w XVII w. warunków do rozwinięcia się w związku z brakiem drogi do Królewca. Żegluga Gołdapą i Węgorapą (a dokładniej wiosenny spław drewna) stawała się niemożliwa z powodu obniżenia poziomu wody i zapiaszczenia rzek. Najważniejszy, choć nie na wielką skalę był handel z Polską skąd sprowadzano zimą zboże i transportowano do Wystruci. Wiemy o istnieniu w XVII w. cechów rzemieślniczych piekarzy, szewców, garncarzy, kowali, krawców i szklarzy. Ponieważ mieszkańcy mieli prawo warzenia piwa, przypuszczać można, iż mogły istnieć tutaj już wtedy cechy słodowników i gorzelników.
Dzięki zachowanym w archiwach dokumentom znamy wykaz obywateli Gołdapi blisko osiemdziesiąt lat po powstaniu miasta. W marcu 1647 obywatele Gołdapi (a zatem nie wszyscy mieszkańcy – Einwohner, a jedynie Ci którzy posiadali prawa obywatelskie – Bürger) wystąpili z petycją zawierającą prośbę, „usunąć Christopha Volbertus’a pisarza miejskiego od którego pochodzi całe nieszczęście, to niesprawiedliwy, zły człowiek”. Zarzucano mu m.in. traktowanie obywateli jak poddanych, samowolne gospodarowanie pieniędzmi, a nawet ich przywłaszczenie, donoszono też, że do „przewielebnego sakramentu nie przystępuje”. Nie ma wiadomości o skutkach petycji. Wiadomo jedynie, że starosta z Wystruci w dniu 2 kwietnia 1647 poinformował o niej ustnie członków Oberstube (Rady Naczelnej Prus Książęcych w Królewcu).
Wykaz sygnatariuszy to był „ wykaz wszystkich Gołdapian, a mianowicie sądu, starszych gminy i całej gminy polskiej i gminy niemieckiej, a także wszystkich cechów przeciwko pisarzowi miejskiemu Christoph’owi Volbertus’owi”.Można przypuszczać, że osoby podpisane pod petycją należały do kategorii Grossbürger – obywateli posiadających pełne prawa miejskie. Do tej kategorii należeli zwykle „posesjonaci” – posiadacze nieruchomości i ludzie najlepiej sytuowani, zajmujący się handlem i wytwórczością: kupcy, rzemieślnicy. Należały one do odpowiednich cechów, chociaż można domniemywać, że nie wszyscy członkowie cechów podpisali petycję. Podpisy pod petycją złożyli (nazwiska w brzmieniu oryginalnym): Georg Dullo kuflarz, burmistrz Gołdapi w latach 1666/1667, Georg Neumann, Moritz Pudnitz, Jacob Stangberg, Albrecht Czierwionka (tożsamy prawdopodobnie z Albertem Czerwonką, burmistrzem w roku 1626), Bartel Rostek rodzic, Paul Marcus ( Marek), Bartel Rostek młody, George Cudnochowsky, Daniel Rostek, Jan Kossak, Jan Cochansky, Albrecht Wisotzky, Michael Talarza, Michael Rodik, Isak Deutzman, Daniel Mislenta, Paul Plocharz, Daniel Deitzman.
Cały cech krawców: Casper Lucascik, Bartek Gisa.
Cały cech kowali: Mathes Kupfell, Albrecht Pochkist, Berel Pirgatz, Albrecht Kopanka, Stentzel Piekut, Mathes Mariewka, Adam Przitacik, Martin Bunk, Jacob Kubitka, Jacob Lechel, Albrech Worsat, Michel Hepner, Ander Groz, Albrecht Gurka, Tohmas Lojjowsky, Adam Studzinsky, Hans Gerr, Jan Dibowski, Albrecht Borzuk, Adam Ribak, Christof Borzien, Andreas Maleka (Maleyka) Peter Dembowsky, Bartel Kommornicik, Melcher Mislenta, Hans Wolgemut, Peter Deutzman, Michel Budzkowsky (Butzkowski), Albrecht Jebramowsky (Abramowsky) Andreas Strobel.
Cały cech szewców: Jan Zalewsky, Jacob Mertin, Michael Lis, Stenzel Piejodka.
Cały cech garncarzy: Georg Martin (Martens).
Cały cech piekarzy: Albrecht Mariewka, Jacob Paul, Lorentz Roter, Michael Las, Martin Groda, Andreas Dunkel, Jan Suchororek, Valtin Siska, David Weil, Josepf Bigus, Pawel Klescewsky (Klessewsky), George Dorsowsky, Jedam Boris, Michael Zicora (Szikorra).
Cały cech szklarzy – brak nazwisk.
***
Kolejna lista mieszkańców Gołdapi powstała po 110 latach. W zbiorach towarzystwa Genealogicznego Mormonów w amerykańskim Utah znalazła się „Lista mieszkańców Gołdapi z 1664 roku” zmikrofilmowana 28 grudnia 1951 roku w zachodnioniemieckim archiwum w Goslau. Po dokładnych analizach między innymi porównaniu nazwisk osób znanych z innych źródeł okazało się, że mamy do czynienia z wykazem osób poszkodowanych przez wojska rosyjskie, które wkroczyły do Gołdapi 6 sierpnia 1757. Listę sporządzono w tym samym roku. Nie jest to spis wszystkich mieszkańców Gołdapi, a jedynie osób (obywateli i mieszkańców) które poniosły straty spowodowane przez Rosjan. Brak informacji czy odszkodowania zostały wypłacone poszkodowanym. Zestawienie ukazuje Gołdap jako istotny ośrodek rzemieślniczy skupiający szewców, krawców, słodowników, garncarzy, kowali i tkaczy.
Poszkodowani zostali następujący mieszkańcy Gołdapi: Burmistrz A. Deutschman; rajcowie J. Czeczinski, G. Dullo, G Joswich, Gufert.
Pisarz miejski Riedel, urzędnicy: Schröder, Hahnin; sędzia Dullo, skarbnik Stosnowski, kierownik szkoły Hortor; pisarze bramni Sandmann, Hartknoch, Kopka, Herkewitz, materialista Baranski; Polizei – Ausreiter (urzędnik królewski sprawujący ogólny nadzór policyjny nad miastami) Zippel; Hospitalit (?) Schulz, Kuhni, Schmid, Kalischke, Lindzam, Bombach, Baginski; żona wachmistrza Wolfertin, pastor Tyszka, diakon Gloger.
Pastor Friedrich von Tyszka, urodzony 1 lutego 1712 uczęszczał do szkoły w Gołdapi i był początkowo pastorem w 1734 w Żabinie, a potem 1745 w litewskim kościele w Królewcu. Od 1746 niemiecki i litewski pastor w Gołdapi. Jeden z ulubionych pastorów w Gołdapi. Człowiek o wielkiej wiedzy, jeden z najlepszych znawców języka litewskiego w Prusach. Zmarł 18 grudnia 1788 jako senior gminy litewskiej w Gołdapi. Ceniony za religijność i prawość. W jego pogrzebie uczestniczyło z żałobnych strojach całe gołdapskie mieszczaństwo.
Diakon George Heinrich Gloger był ubóstwiany przez parafian za swą szlachetność i doskonały charakter. Był wielkim mówcą. Wizerunek Glogera wisiał w kościele (obecna konkatedra NMP Matki Kościoła) przy ołtarzu opatrzony łacińskim napisem: „Georgius Henricus Gloger pastor i diakon niemiecki w Gołdapi przez 52 lata; urodzony 8 kwietnia 1686, wprowadzony 16 października 1711, zmarły 14 maja 1763”. Wizerunek ten na początku XX wieku wisiał w zachrystii kościoła. W 1757 roku Rosjanie znęcali się nad tym 71 letni starcem. W 1761 przyjął na adiunkta ówczesnego (i w 1757) kantora Michaela Hinza, również poszkodowanego w czasie pobytu Rosjan.
Rektor szkoły Christoph Ludwig Gorrey, rektor od 1756 do 1773. Był bardzo wykształcony, przy tym jednak bardzo kłótliwy. Miał nieustanne konflikty z magistratem, aż wreszcie został przeniesiony do Szczytna.
Panowie: A Meisner, Nuss, Kiewski, obywatel Munde; mieszkaniec (posiadający tylko małe prawa obywatelskie): Gottlieb Evert, mieszkanki H. Hakin, Gorskowski.
Mieszkańcy miasta bez bliższych danych o statusie czy zawodzie: Ludwich Michael Conrad, Juliana Sareikin, Conrad Dalhammer, Werner Dalhammer, N. Mottug, N. Kersteinin, N. Schmitin, Ellert, Wilhelm Convitz, Gottfrid Scharf, Seeger, Adam Sgaga, Willudovius, N. Clementin, George Wronna, Andreas Gollup, Jan Markenitz, Theodor Kischkall, Andreas Abstein, Marcus Unterholzer, Johann Voigt.
Mieszkańcy zajmujący się rolnictwem, posiadający małe prawa obywatelskie: Abramowski, Zwillinger, Raulin. Kupiec Peters; kołodziej Wolff; farbiarz Bidermann; kominiarz Petrich; powoźnicy: Emer Borm, Ezer, Sahm; rusznikarz Hegemann; kowale: Schnurschneit, Schubert, Heining, Tiller, Spindler, Schmit, Hoppe, Voigt, Lehnert, Blechner, Bernack, Stritter.
Rzeźnicy: Bolk, Perlowski, Bidrizki, Bruckert, Koening, Kammhaar, Reusner, Brodowski, Ostwald, Barnecker, Deutschpfenning, Monske.
Bednarze: Amositter, Heinrich Bachr, Meixner senior, Meixner, Mitelsteiner, Plaga.
Cieśle: Abstein, N. Koenitzki, Hubert, Borm, Ehlert, Henski, Helfrich, Borm, Helfrich.
Drukarz Lehmann; wędrowny handlarz ryb Skotika; grzebieniarz Perske; perukarz Pauck; cyrulik Rietz; giser Sarry; golibroda Gutjahr; rękawicznik Brandt; dzwonnik kościelny Rieff; piwowar Kozilecki; „chirurgus” Baehrens; rzeźnik Bolck; szklarze: Buchholz, Cornelius; kuśnierze: Saborowski, Gellert, Kallisch, Baranowski, Czerwinski; tokarze: Haupt, Haupt junior, Riegel; murarze: Holz, Krüger, Sewald, Diebing, Otto, Dumbacher, Diebing, Lukman, Brandtsteter, Seewald; kapelusznicy: Sahm, Baehr; sukiennicy: Klein, Klein junior, Thiel; rymarze: Schulz, Stadie Schon.
Siodlarze: Hammer, Ulrich; tabacznicy – prasowacze tytoniu – Eichert, Ignel; stolarze: Nissel, Hecht, Morszing, Neumann, Hecht.
Słodownicy: Huckeler, Madweisin, Willermann, Weiss, Müller, Hilpert, Osiewski, Braun, Tyszka, Sawacki, Lengnig, Milewski, Rauschnig, Müller; pasterze: Narutz, Kalinowski.
***
Losleute – kategoria osób pracujących dniówkowo u rolników lub właścicieli nieruchomości, bez stałego zatrudnienia: Griggo, Radmann, Jerdzeiko, Salewski, Ballo, Nizeidko, Rodkowski, Borm, Kozioleck, Katzber, Heisel, Kirchmann, Rotkowski, Kleinschrod, Poplonski, Dahl, Schiller, Hiessel, Mertens, Schweiger, Tlomski, Donnerstag, Bischof, Conrad, Causs, Dutkowski, Boguszewski, Murschrzow, Neumann, Philipoiel, Kukutsch, Grutz, Rudzig, Lemke, Rudzki, Cziczulowski, Schukaitis, Wieteck, Bubrowski, Hermann, Borgmann, Abramowski, Adowel, Janutzo, Chmilewski, Kontny.
Kobiety należące do tej kategorii: Nekolesin, Dawidowa, Salewska, Heldtin, Janelukin, Dommsche, Mindin. Żony żołnierzy: Buchsteiner, Kellerin, Davidin. Wdowy: Bendixin, Goehrkin, Lukmannin, Barkin, Weisermelin, Benjamin, Stolzin, Weberin, Wagnerin, Sareikin, Weissin, Kammhaarin, Kretschmanin, Steffin, Pitznerin, Misorzkin, Weingartin, Niclausin, Saffranin, Gnatin, Petrischin, Katstallerin, Hilpertin, Dibingin. Besucher (osoba upoważniona do rewizji w zakresie kontabandy) Gleske.
Żołnierz w stopniu kaprala: Szimkowski; mydlarz Woyte; pończosznicy: Weiss, Bahr, Klewer, Othem; płóciennicy: Mitelmer, Schiller, Voigt, Hubert, Diebing, Ecker, Ecke, Brachhans.
Garbarze (garbujący skóry zwierząt na kolor czerwony): Heintz, Müller, Leu, Müller, Katstaler, Schwenkner, Quandel, Heinrich Müller. Garbarze garbujący skóry zwierząt na kolor biały: Eilfs, Korth, Heinrich. Piekarze: Mertensen, Kegler, Mertins, Schambach, Weiss, Farstein, Preuss. Krawcy: Wisocki, Doll, Czeranowski, Grunwald, Wasilewski, Pietrasiewicz, Isakowski, Borm, Adamski, Wille, Rahdman, Lurz, Rüdiger, Görcke, Radmann, Hens, Basner, Hauk, Hensel.
Garncarze: Frisch, Waldmann, Szadzulewski, Okuniowski, Pruss, Sokolowski, Kubbi, Offen, Solimma, Hofert, Brodowski, Brandt, Lendzich, Woynas. Szewcy: Halbenhuber, Convitz, Kaleske, Mertens, Blanck, Haffke, Linck, Eisermann, Prochnau, Conwitz, Plocicka, Conrad, Meiterknecht, Geir, Löchel, Herrmann, Suhr, Gediehn, Gnadt, Suhr, Szelasni, Szimski, Bottcher, Pohl, Gunther, Schwachau, Masuch senior, Heinrich, Kriwitzki, Wilck, Kislies, Borm, Rosinsko, Hubner, Masuch, Lange, Rosbacher, Fuchs, Masuch, Plewe, Prochnio, Beselak, Kaleske, Sabrowski, Kalkowski, Quillmann, Przekop, Losmagd (?), Sanftleben, Halbmeister (?), Krause.
Straty poniesione przez gołdapian w 1757 zostały oszacowane łącznie na kwotę 19 876 talarów (Rtl) 78 groszy (Gr) 1½ fenigów (Pf).
Uszkodzeniu uległo 136 domów mieszkalnych, 15 stodół, 3 szopy na kwotę 646 talarów 57 groszy. Mieszkańcy utracili 14 byków i wołów, 24 krowy, 15 cieląt, 55 koni, 3 źrebiątka, 125 owiec oraz 411 sztuk trzody chlewnej i drobiu na kwotę 1242 talarów 33 grosze.
Rosjanie przywłaszczyli sobie 36 korców (Scheffel) pszenicy, 0,5 korca żyta, 947,3 korców jęczmienia, 733 korce owsa i 61, 75 korców grochu na kwotę 1751 talarów, 53 groszy, 4,5 fenigów. Łupem ich padło też 1609 fur siana i 369 kop słomy na kwotę 2228 talarów, 30 groszy. Żywność (masło, jaja, ser, chleb, mięso, owoce) na kwotę 3764 talary, 86 groszy, 15 fenigów. Gołdapianie utracili też sprzęty domowe i rolnicze, płótno i ubrania na kwotę 9134 talarów, 57 groszy i 9 fenigów. Rosjanie ściągnęli także od gołdapian kontrybucję oraz inne wierzytelności na kwotę 1408 talarów, 30 groszy, 9 fenigów.
Interesujące wnioski wypływają z analizy nazwisk na listach z lat 1647 i 1757. W 1647 roku wśród 72 wymienionych z nazwiska obywateli (Bürger) dzielących się na Grossbürger – posiadających pełne prawa miejskie i Kleinbürger – obywateli nie posiadających takich praw; około dwóch trzecich to osoby noszące nazwiska o polskim brzmieniu, a jedna trzecia posiadała nazwiska niemieckie. W 1757 roku wśród 375 mieszkańców (Einwohner), a więc nie tylko obywateli miasta, trzy czwarte stanowiły nazwiska niemieckie, a niespełna jedną czwartą nazwiska o polskim brzmieniu.
Warto zauważyć, że pierwotne pojęcie mieszkańców (Einwohner) oznaczało wszystkich innych mieszkańców miasta poza obywatelami, to jest takich, którzy prawa miejskiego nie posiadali. Z czasem pojęcie to objęło wszystkich zamieszkujących dane miasto. Zestawienie to daje jedynie przybliżony obraz struktury narodowościowej gołdapian w XVII i XVIII stuleciach. Wymienione na listach są jedynie osoby z nazwiska, niewiele jest osób podanych z imienia i nazwiska. Trudno też definitywnie przypisać wiele nazwisk do określonej narodowości, a część nazwisk daje podstawy do dywagacji co do pochodzenia ich właścicieli. Przykładowo: czy osoba o nazwisku Hecht nosiła je po przodkach, czy też wcześniej nazywała się Szczupak. podobnie jest też z nazwiskiem Donnerstag (Czwartek), czy też w drugą stronę Ribak (Fischer). W spisie nazwisk na obu listach zwraca uwagę brak nazwisk litewskich (praktycznie tylko Szukaitis). Skądinąd wiadomo wszakże, iż w parafii gołdapskiej odprawiano w świątyni nabożeństwa w języku litewskim. Prawdopodobnie ludność tej narodowości zamieszkiwała wsie wokół Gołdapi tworzące parafię wraz z miastem.
W ciągu 110 lat zmieniła się struktura narodowościowa mieszkańców Gołdapi. Miasto założone w trakcie kolonizacji „wielkiego pustkowia” przez osadników mazurskich, niespełna wiek po powstaniu zdominowane było przez ludność będącą potomkami kolonistów mazurskich. W ciągu kolejnego stulecia, głównie w wyniku wielkiej epidemii dżumy i napływu nowych fal osadników Gołdap stała się miastem, którego zdecydowana większość mieszkańców stanowili osadnicy niemieccy.
Jarosław SŁOMA
Rys. Marek Pacyński
Prawa autorskie zastrzeżone.
Super! Bardzo ciekawe!