W 2014 roku przypada setna rocznica wybuchu I wojny światowej, odbędą się jej ogólnopolskie obchody. Samorząd województwa warmińsko-mazurskiego zaproponował samorządom gminnym i powiatowym współpracę na rzecz utworzenia nowego szlaku turystycznego w regionie – „Szlaku Frontu Wschodniego I Wojny Światowej”. W celu koordynacji działań zainicjowano podpisanie listu intencyjnego.
Jak głosi preambuła listu:
I wojna światowa pochłonęła 10 milionów istnień ludzkich. Austro-Węgry, Niemcy i Rosja wcieliły do swoich wojsk 3,5 miliona Polaków. W bratobójczej walce w latach 1914-1918 poległo ich 400 tysięcy. Ich dramat nie może pozostawać zapomniany.
Tysiące żołnierskich mogił i cmentarzy sprzed ponad 90 lat wrosły w polski pejzaż na Mazurach, Mazowszu, Podlasiu, Lubelszczyźnie, Podkarpaciu, w Małopolsce, w Górach Świętokrzyskich, na Ziemi Łódzkiej. Zachowały się ślady walk: okopy i transzeje, twierdze, dokumenty. Po niemal stu latach od tamtych wydarzeń Europa jednoczy się, a cmentarze dawnych wrogów są już tylko niemym świadectwem historii.
Front zachodni I wojny światowej znają wszyscy. Nazwy Verdun, Ypres, Compiegne stały się symbolami tej wojny. O froncie wschodnim zapomniano, chociaż powojenne losy Europy decydowały się właśnie na wschodzie.
Celem wspólnych działań będzie przywrócenie pamięci o Polakach poległych w latach 1914-1918, wykreowanie szlaku jako nowej atrakcji turystycznej wzbogacającej ofertę turystyczną regionu, wykorzystanie do celów turystycznych zachowanych miejsc walki i materialnych śladów I wojny światowej na Warmii i Mazurach, oznakowanie i promocja tworzonego szlaku. Planowana jest organizacja konferencji naukowych, inscenizacji walk, ekspozycji muzealnych i wystawienniczych.
Gołdap, jedno z wówczas najpiękniejszych mazurskich miast, poniosła olbrzymie straty w trakcie działań wojennych. Dokumentują to liczne zdjęcia z tego okresu.
W sierpniu 1914 rozegrała się ważna bitwa pod Gąbinem (obecnie Gusiew). 18 sierpnia opuszczoną przez mieszkańców Gołdap zajmuje około 50 tysięcy rosyjskich żołnierzy.
Miasto zostało zajęte i okupowane przez wojska rosyjskie w okresie 18 sierpnia – 10 września 1914 i 5 listopada 1914 -11 lutego 1915.
Przez pół roku Gołdap i okolice, położone na wschodnich rubieżach państwa niemieckiego to teren walk frontowych i okupacji rosyjskiej.
Efektem walk i pobytu wojsk rosyjskich było zniszczenie miasta. Spośród 450 domów spalono 150, pozostałe splądrowano i zniszczono. Przy rynku zachowały się tylko budynki od strony południowej, reszta została spalona
W powiecie zniszczono 2565 budynków. Trzystu cywilów wywieziono do Rosji.
Na froncie zginęło 292 żołnierzy z gołdapskich parafii, oraz 202 żołnierzy z pozostałych parafii z terenu powiatu, a także 65 osób cywilnych.
W walkach na terenie ówczesnego powiatu gołdapskiego zginęło w latach 1914-1915 – 1402 żołnierzy niemieckich, 2562 rosyjskich i 47 osób cywilnych.
Pochowani zostali na 14 dużych cmentarzach i 82 miejscach pochówku powiatu w granicach do 1945, m.in. w Gołdapi / cmentarze wojenne przy ulicach Suwalskiej (187 żołnierzy niemieckich i 397 rosyjskich) i Bocznej (145 żołnierzy rosyjskich), na III cmentarzu ewangelickim przy ul. Cmentarne j(28 niemieckich i 5 rosyjskich)/, w Dubeninkach (53 niemieckich i 115 rosyjskich), Żytkiejmach (116 niemieckich i 221 rosyjskich),Wobałach (1 niemiecki, 400 rosyjskich).
Największe cmentarze wojenne w części byłego powiatu należącej obecnie do Rosji to: Gawriłowo (Gawajty, Gawaiten, Herzogsrode – 297 niemieckich, 437 rosyjskich), Stiepnoje (Waldaukadel), (361 niemieckich, 332 rosyjskich).
Na terenie gminy Banie Mazurskie, wchodzącej w skład obecnego powiatu gołdapskiego cmentarze wojenne są m.in. w Żabinie i Obszarnikach.
O poległych mieszkańcach parafii przypominają poświęcone im pomniki w Żytkiejmach, Dubeninkach, Górnem, Baniach Mazurskich, Boćwince, Żabinie, Surminach, Miecznikach (Miczuły), Rogalach, Dunajku. Wiele szczegółowych informacji zawiera strona www.rowery.olsztyn.pl
Po zakończeniu wojny w 1918 r. w obu gołdapskich kościołach ewangelickich umieszczono tablice upamiętniające poległych żołnierzy.
Podnoszącą się z ruin Gołdap wizytował w maju 1917 roku cesarz Wilhelm II przebywający po raz ostatni w Cesarskich Romintach w Puszczy Rominckiej.
Patronat nad odbudową Gołdapi pełniło miasto Braunschweig – Brunszwik, stolica Księstwa Brunszwiku w Dolnej Saksonii.
Powojenna planowa odbudowa Gołdapi i okolicznych miast w architektonicznym stylu Neue Sachlichkeit – Nowa Rzeczywistość trafiła do specjalistycznej literatury.
Latem 1924 na gołdapskim rynku odsłonięto pomnik w kształcie sześcianu upamiętniający żołnierzy stacjonującego w Gołdapi do 1914 r.w czerwonych koszarach 44. pułku piechoty -Infanterie Regiment Nr 44 Graf Doenhoff (7 Ostpreussisches) poległych w wojnie 1914-1918.
Drugi pomnik na rynku upamiętniał ofiary wojen 1864-1866, 1870-1871 i 1914-1918 (Kriegerdenkmal fuer die Gefallenen).
Jarosław Słoma
P.S. O bitwie pod Gąbinem pisał na naszym portalu Jarosław Żukowski:
