Szanowna Redakcjo
W nawiązaniu do artykułu: Historia granicy polsko-rosyjskiej zamieszczonego na Waszym portalu pragnę zamieścić kilka zdań od siebie.
Z poważaniem Jan Modzalewski
Mieszkańcy Gołdapi, Elbląga, Braniewa, Bartoszyc czy też Kętrzyna tworzą społeczność, której życie określa linia wyznaczona na mapie na podobieństwo afrykańskich granic. Kordon wyrysowany jak od linijki oddzielał przed laty PRL od ZSRR, dziś wyodrębnia terytorium Polski i Unii Europejskiej od Rosji.
Ponad dwustukilometrowy odcinek nazywano niegdyś „martwą granicą” lub „żelazną kurtyną”. Granica pozbawiła ruchu drogi i linie kolejowe a przylegającym obszarom nadała cechy peryferyjności. W jaki sposób, zatem rodziła się ta granica?
Według niektórych przedwojennych pomysłów Prusy Wschodnie miały być podzielone pomiędzy Polskę a Litwę. W czasie II wojny światowej spodziewano się, że po klęsce III Rzeszy, Polska obejmie we władanie całą prowincję wschodniopruską. Przypominano przy tej okazji obecność Warmii w składzie I Rzeczpospolitej, zależność lenną księstwa pruskiego i związki kulturowe łączące Polskę z Królewcem.
Powołany w 1940 r. we Francji rząd gen. Władysława Sikorskiego zakładał, że zachodni sojusznicy Polski niebawem pokonają Niemców. Wyciągając wnioski z przegranej kampanii wrześniowej, domagał się przyłączenia do Polski rejonu Opola, kawałków Pomorza, Wolnego Miasta Gdańska i Prus Wschodnich. Opowiadał się też za granicą z ZSRR, ustaloną w traktacie ryskim. Postulaty te popierała Francja, która już w Wersalu chciała, by Gdański Prusy Wschodnie należały do Polski. Ale w 1940 r. podbiły ją Niemcy, głos miały już tylko ZSRR, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone.
Podczas konferencji w Teheranie (listopad 1943 r.) Wielka Trojka wstępnie przyjęła, że polsko-radziecką granicę poprowadzi się wzdłuż linii Curzona. Do Polski włączy się prowincję opolską i Prusy Wschodnie. Ale o ich część upomniał się Stalin. W liście do Churchilla z 4 lutego 1944 r. napisał, że godzi się na poszerzenie granic Polski na zachodzie i północy, ale z poprawką, by północno-wschodnią część Prus Wschodnich, z portem w Koenigsbergu, przekazać ZSRR: „To jedyny kawałeczek niemieckiego terytorium, do którego my pretendujemy”.
Za włączeniem Prus Wschodnich do Polski opowiadały się działające podczas okupacji partie polityczne. Powstały naukowe opracowania, uzasadniające konieczność poszerzenia polskich granic na zachodzie i północy. Nie wyobrażano sobie utraty Kresów. Na granicę wzdłuż linii Curzona zgodzili się natomiast działacze PKWN.
Przebieg granicy ustalono 27 lipca 1944 r. w Moskwie, w tajnym porozumieniu podpisanym przez Edwarda Osóbkę-Morawskiego i Wiaczesława Mołotowa. Jak ona miała przebiegać w Prusach Wschodnich? Członek polskiej delegacji Bolesław Drobner po latach wspominał, że Stalin przedstawił mapę z linią granicy, biegnącą od Elbląga w kierunku Suwałk. Cały Zalew Wiślany i większa część Prus z Koenigsbergiem przypaść miała ZSRR.
Polskiej delegacji udało się wynegocjować jej przesunięcie na północ, tak by zarówno Elbląg jak i Gołdap pozostały po polskiej stronie. Osóbka-Morawski w „Dzienniku politycznym” pod datą 27 lipca odnotował: „Stalin oświadczył, że ZSRR potrzebny jest niezamarzający port Królewiec (…) oraz dla satysfakcji Armii Czerwonej kusok zemli germańskiej. Następnie poczyniono nam ustępstwa w sprawie Suwałk i Augustowa oraz tu i ówdzie na ścianie wschodniej”. W porozumieniu zapisano, że linia granicy biec będzie „w zachodnim kierunku – na północ od Goldapa – Braunsberga (Gołdapi-Braniewa) do wybrzeża Zatoki Gdańskiej”. O ile kilometrów na północ, nie zapisano.
Przebieg granicy był tematem rozmów Wielkiej Trojki w Jałcie (4-11 lutego 1945 r.). W komunikacie końcowym podano, „że Polska powinna uzyskać znaczny przyrost terytorialny na północy i na zachodzie”. Z ostatecznym wyznaczeniem zachodniej granicy czekano do konferencji pokojowej. Decyzją wielkich mocarstw, podjętą podczas konferencji w Teheranie i potwierdzoną w Poczdamie, Prusy Wschodnie zostały podzielone w roku 1945 na dwie części: polską, obejmującą południową część dawnych Prus Wschodnich i północną część rosyjską, która przybrała po wojnie nazwę Obwodu Kaliningradzkiego. Obwód stanowi nadbałtycką eksklawę należącą do Rosji, graniczącą jedynie z Polską i Litwą.
Pierwsze polskie ekipy do wschodniopruskich powiatów wysłał Jerzy Sztachelski, wojewoda białostocki. W końcu marca z tych powiatów polski rząd utworzył Okręg Mazurski, z pełnomocnikiem płk. Jakubem Prawinem. 16 sierpnia 1945 r. Polska podpisała z ZSRR umowę o wspólnej granicy. W Prusach Wschodnich biec ona miała wzdłuż linii „od punktu na wschodnim wybrzeżu Zatoki Gdańskiej (…) ku wschodowi – na północ od miasta Braunsberg – Gołdap” do granicy z radziecką Litwą (kraj ten był trzecim uczestniczącym w rozbiorze Prus – wrócił do niego Okręg Kłajpedy/Memel przyłączony do III Rzeszy w marcu 1939 r.).
Polska przejęła 23 655 km kw. (64 proc.) terytorium byłych Prus Wschodnich. Zanim wyznaczono w terenie dokładny przebieg granicy Warszawa starała się objąć administracyjnie powiaty, które jak przypuszczano, mogły w przyszłości należeć do Polski.
Linia graniczna przyjęłaby wówczas nieregularny kształt biegnący po północnych krańcach powiatów: Święta Siekiera (obecnie Mamonowo), Pruska Iława (Bagrationowsk), i Gierdawy (Żeleznodorożnyj). Tak się jednak nie stało. Sowieci woleli przyjmować rozwiązania jednostronne, korzystne z militarnego punktu widzenia. Zwiastowało to sposób traktowania zdobytego przez nich obszaru w Prusach Wschodnich. Z rejonu Królewca (od 1946 r. Obwodu Kaliningradzkiego) planowano uczynić potężną bazę wojskową. Potrzeby Armii Czerwonej przedkładano ponad stosunki z południowym sąsiadem.
W obu częściach wprowadzono nowy podział administracyjny. Na terytorium przyłączonym do Polski utworzono województwo olsztyńskie, a część obszaru byłych Prus Wschodnich włączono do woj. Białostockiego oraz gdańskiego. Po reformie podziału administracyjnego w 1975 roku terytorium to znalazło się w granicach województw olsztyńskiego, suwalskiego i elbląskiego, a po zmianach administracyjnych w roku 1999 prawie w całości weszło w skład nowo utworzonego województwa warmińsko-mazurskiego.
Kaliningrad – rosyjska eksklawa położona nad Bałtykiem, sąsiadująca z Polską i Litwą, stanowi kuriozum polityczno-prawne na skalę światową. Nie ma ona w gruncie rzeczy żadnego statusu prawno-międzynarodowego i właściwie nie można jej zdefiniować.
Krolewiec (Konigsberg) po raz pierwszy znalazł się w rękach Rosji w połowie XVIII wieku podczas wojny siedmioletniej (1756-1763). W 1755 roku caryca Elżbieta ogłosiła Prusy Wschodnie prowincją rosyjską nazwaną Nową Rosją. Król pruski pogodził się z myślą o utracie tej prowincji, kiedy to w roku 1762 niespodziewany a korzystny dla niego zwrot w sytuacji międzynarodowej zwrócił mu tę ziemię.
Drugi raz w 1945 roku Królewiec wraz z arbitralnie określonym zapleczem został przejęty przez ZSRR bez sankcji prawnej (brak traktatu pokojowego z Niemcami). Na konferencji w Poczdamie po klęsce Niemiec strony zwycięskie zgodziły się oddać Królewiec pod zarząd Związku Radzieckiego – do czasu podpisania formalnego porozumienia międzynarodowego, w którym zostanie ostatecznie określony status tego obszaru. W związku z zimną wojną międzynarodowa umowa z Niemcami podpisana została dopiero w roku 1990, kiedy to Niemcy zrzekły się pretensji do tego terytorium. Mimo to zwierzchnictwo Niemiec nie zostało formalnie przekazane żadnemu innemu państwu.
Gdy w Białymstoku szykowano się do wysłania polskich urzędników na obszar wschodniopruskiej prowincji, w jej zachodniej części trwały jeszcze walki. Królewiec został zdobyty dopiero 9 kwietnia. Oczekując klęski hitlerowskiego państwa powszechnie liczono się z powstaniem nowych uregulowań granicznych. Przyjąć je miała powojenna konferencja pokojowa. Jak się okazało nie doszło do „nowego Wersalu”. Musiały wystarczyć postanowienia jałtańskie zatwierdzone przez zwycięskie mocarstwa latem 1945 r. w Poczdamie. Odrębną umowę w sprawie granicy polsko – sowieckiej zawarto 16 sierpnia 1945 r. w Moskwie. Ujmowała ona przebieg granicy w byłych Prusach Wschodnich tak, jak się tego w Warszawie już wcześniej spodziewano: „na północ od miasta Braunsberg – Goldap”.
Z załączonej mapy wynikało, że miała się ona zaczynać od punktu położonego ok. 3 km na północ od Nowej Karczmy na Mierzei Wiślanej i biec 7 km na północ od Braniewa i 4 km na północ od Gołdapi.
Treść Umowy między Rzecząpospolitą Polską i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej ogłoszono w Dz.U. 1947 Nr 35 poz. 167 z 26 kwietnia 1947 roku.
We wrześniu 1945 r. pułkownik Jakub Prawin – Pełnomocnik Rządu RP na Okręg Mazurski skierował pismo do Ministerstwa Administracji Publicznej, twierdząc, że ze strony „władz wojskowych ZSRR ” nastąpiło jednostronne wytyczenie granicy. Prawin prosił o przysłanie komisji delimitacyjnej i protestował przeciwko wydanemu przez władze sowieckie nakazowi opuszczenia powiatu gierdawskiego przez polskich urzędników i ludność cywilną.
Rosjanom zależało na tym, by objąć w posiadanie linię kolejową biegnącą równoleżnikowo i łączącą Gołdap przez Darkiejmy [Oziersk], Gierdawy, Frydland [Prawdinsk],Pruską Iławę, Cynty [Korniewo] ze Świętą Siekierą. Konsekwencją stało się przesunięcie granicy na południe od tego ważnego szlaku kolejowego i wycofanie się zalążków polskich władz lokalnych z Gierdaw, Pruskiej Iławy i Świętej Siekiery. W kolejnych dwóch latach: 1946 i 1947 trwały w terenie prace komisji ustalającej przebieg granicy. Przyjęła ona „prostolinijny” kształt ignorujący związki komunikacyjne i ekonomiczne wielu obszarów z ich dawnymi centrami administracyjnymi. Przecięcie w poprzek Zalewu Wiślanego oznaczało krach idei, którą wówczas w Warszawie poważnie rozpatrywano tzn. rozwój Elbląga jako znaczącego portu morskiego. Ostateczny kształt granica uzyskała dopiero w 1957 r. po podpisaniu porozumienia pomiędzy Polską a ZSRR . W następnym roku wzdłuż linii oddzielającej oba kraje ustawiono słupy graniczne.
Opracowano na podstawie:
Tadeusz Palmowski, Współpraca z Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej jako czynnik rozwoju regionalnego;
Jerzy Necio, Dlaczego jesteśmy z pogranicza ?, Dziennik Elbląski – Sierpień 2011;
Konsulat Generalny RP w Kaliningradzie, Przewodnik dla przedsiębiorcy po obwodzie Kaliningradzkim;
Uniwersytet Gdański – Katedra Geografii i Rozwoju Regionalnego, uwarunkowania rozwoju rosyjskiej i polskiej części euroregionu „Bałtyk”;
Witold Sienkiewicz, Polska od roku 1944. Najnowsza historia – wydanie 2012;
D19580166 Dz.U. 1958 nr 37 poz. 166;
D19470350167 Dz.U 1947 nr 35 poz. 167.
Fragment załącznika do umowy z dnia 16 sierpnia 1945 r. między Rzecząpospolitą Polską i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (art. 1). „Reprodukcja z mapy Z.S.R.R. 1:500.000. Druk Wojsk. Inst. Geograficznego. Warszawa 1947. Oryginał dostępny na stronie polski.mapywig.org.
