W dniu 4 lipca 1243 roku legat papieski biskup Wilhelm z Modeny, działając z upoważnienia papieża Innocentego IV doprowadził do powołania diecezji na ziemiach Prusów. Podziału Prus na diecezje i określenia ich granic dokonano dekretem „Noverit Universitas vestra” z 29 lipca 1243 r. Papież zatwierdził ten podział bullą „Hiis, quae per dilectos”. Powstały diecezje: sambijska, pomezańska, warmińska i chełmińska.
Diecezja sambijska obejmowała Sambię – krainę bursztynu, zamieszkiwaną przez pruski lud Sambów położoną pomiędzy Zalewem Wiślanym a Zalewem Kurońskim, włącznie z Półwyspem Sambijskim.
Teren diecezji sambijskiej był jeszcze nie zdobyty dla chrześcijaństwa.
Po podbiciu tych terenów przez Krzyżaków, w trakcie wyprawy krzyżowej na Sambię w 1255 założono miasto Królewiec- Koenigsberg.
Królewiec, największym ośrodek diecezji, był jej oficjalną stolicą, chociaż biskupi sambijscy rezydowali na zamku w Rybakach (Fischhausen, dziś Primorsk) nad Zalewem Kurońskim. Wójt biskupi miał siedzibę na zamku biskupim w Powunden ( obecnie Chrabrowo koło Guriewska), od XVI w. sprawował swój urząd na zamku w Rybakach.
Granice diecezji wyznaczało od zachodu wybrzeże bałtyckie, od północy rzeka Niemen, od wschodu Wielkie Pustkowie przy granicy z Litwą, a południową (granica z diecezją warmińską)rzeka Pregoła z Węgorapą i Gołdapą.
Czwarty biskup sambijski Christian von Muehlhausen utworzył z dniem 1 stycznia 1285 w Królewcu sambijską kapitułę katedralną jako kolegium kapłanów. Po pierwszej oficjalnej, drugiej fundacji kapituły sambijskiej dokonał także on w Muehlhausen 7 kwietnia 1294 r. Kluczową rolę odgrywał przy obu fundacjach kapituły wielki mistrz Konrad von Feuchtwangen. Kanonicy otrzymali dzięki niemu oparcie finansowe: uposażenie i dobra ziemskie, wraz z prawem patronatu kościoła parafialnego św. Mikołaja w królewieckim Starym Mieście wraz z prawem budowy kościoła katedralnego. Kapituła sambijska, podobnie jak pomezańska, była kapitułą krzyżacką.
Zgodnie z brzmieniem dokumentów fundacyjnych z 1285 1294r. kapituła sambijska miała składać się z dwóch prałatur (prepozytury i dziekanii) oraz czterech kanonii. Urzędy kapitulne na przestrzeni lat to m.in.: prepozyt, dziekan, kustosz (odpowiedzialny za archiwum kapitulne i skarbiec kościoła kapitulnego), scholastyk( nadzór nad szkołą katedralną), prowizor(prokurator), szpitalny kapituły, mistrz kamieniarski( związany z budowa zamku kapitulnego w Saalau), ekonom, zarządca budynku katedry, pleban parafialnego kościoła staromiejskiego w Królewcu.
W granicach majątku fundacyjnego własnością kapituły było około 60 wsi i folwarków, dysponowała też innymi dobrami.
Obok dworu biskupiego kapituła była drugim ośrodkiem administracji kościelnej w diecezji sambijskiej. Kapituła przejmowała uprawnienia biskupa po jego śmierci, miała prawo wyboru nowego biskupa, była obok niego kolegialnym administracyjnym władcą terytorium biskupstwa. Biskup musiał uzyskać radę lub zgodę kapituły w wielu ważnych dla diecezji kwestiach.
Początkowo siedziba kapituły, zgodnie z postanowieniem dokumentu z 7 kwietnia 1294 r. znajdowała się na zamku biskupim w Schonewic (późniejsze Rybaki), a od 1302 w Królewcu-stolicy diecezji. Rezydencja kapituły – zamek – wzmiankowana jest od 1321 r., w Quednau, a w 1363 r. zamek kapituły w Saalau (obecnie Kamiensk w pobliżu Czerniachowska). W roku 1421 po raz pierwszy wzmiankowany jest zamek kapituły sambijskiej w Neuhausen (obecnie Guriewsk). W 1553 r. urodził się w nim syn władcy Prus Książęcych – księcia Albrechta- Albrecht Fryderyk Hohenzollern, twórca miasta Gołdapi.
W 1333 roku rozpoczęto budowę kościoła kapitulnego i siedziby biskupów sambijskich, późniejszej katedry w Królewcu. Także dzisiaj to najbardziej okazała historyczna budowla dawnego Królewca. Rezydencja biskupów sambijskich znajdowała się w bezpośrednim sąsiedztwie katedry na królewieckiej wyspie Knipawie.
Biskupstwo oraz katedra zostały poświęcone patronom : świętemu Wojciechowi i świętej Elżbiecie.
Herb diecezji sambijskiej przedstawiał na białym tle skrzyżowany pastorał z mieczem, oba czerwone. Tak prezentuje się dziś na Wawelu na chorągwi biskupa i biskupstwa sambijskiego zdobytej pod Grunwaldem.
Pieczęcie kapituły sambijskiej z napisem w otoku: +SIGILLVM CAPITVLI ECCLESIE SAMBIENSIS ukazują scenę ukoronowania Marii na tle katedry w Knipawie oraz postacie świętego Wojciecha i świętej Elżbiety.
Katolicka diecezja sambijska oraz katedralna kapituła sambijska przestały istnieć w związku z wprowadzeniem reformacji w 1525 r. w protestanckich Prusach Książęcych. Historia odnotowała łącznie 24 biskupów sambijskich w latach 1252-1577. Po roku 1578 nastąpiła pełna sekularyzacja protestanckiego biskupstwa.
W XVII stuleciu biskupi warmińscy do czasu pierwszego rozbioru Polski używali tytułu „Episcopus Warmiensis et Sambiensis” (biskup warmiński i sambijski) i sprawowali opiekę nad katolikami w Prusach Książęcych.
Ostateczna kasata katolickiej diecezji sambijskiej nastąpiła bullą papieską w 1821. Cały jej obszar włączony został do diecezji warmińskiej. Stan ten trwał do nowej organizacji struktur kościelnych za pontyfikatu Jana Pawła II w 1991. Od roku 2002 terytorium obwodu kaliningradzkiego należy do katolickiej archidiecezji moskiewskiej.
Założone w 1565 na polecenie władcy Prus Książęcych Albrechta Hohenzollerna miasto Gołdap przez stulecia związane było z Królewcem, odległym o 19 mil pruskich. Przywilej miejski nadał Gołdapi na zamku królewieckim jego syn, Albrecht Fryderyk Hohenzollern 14 maja 1570 roku.
Miasto podlegało sambijskiemu staroście wystruckiemu. W obecnych granicach państwowych Gołdap jest jedynym polskim miastem należącym dawniej w Prusach Książęcych do sambijskiego okręgu administracyjnego ze stolicą w Królewcu. Sambia była jednym z trzech takich okręgów.
Te przesłanki zapewne zdecydowały gdy 29 czerwca 1989 r. biskup warmiński Edmund Piszcz wydał dekret erygujący przy kolegiacie – kościele Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła w Gołdapi:
„po wsze czasy Sambijską Kapitułę Kolegiacką, czyli Kolegium Kapłanów, którego zadaniem będzie uroczyste sprawowania liturgicznych czynności w kościele kolegiackim.”
Po 464 latach przerwy kapituła sambijska odnowiła się jako czwarta kapituła w ówczesnej diecezji warmińskiej obok kapituł dobromiejskiej, pomezańskiej i warmińskiej.
Pierwsze posiedzenie kapituły odbyło się 9 listopada 1989 roku w gołdapskiej świątyni, kilka lat wcześniej podniesionej z ruin. W skład kapituły sambijskiej powołano 24 kanoników: 12 kanoników gremialnych i 12 kanoników honorowych.
Kanonicy gremialni tworzą kolegium kanonickie, na czele którego stoi prepozyt. Pierwszym prepozytem był ksiądz prałat Aleksander Smędzik. Inne funkcje przewidziane statutem kapituły to podobnie jak przed wiekami: dziekan kapituły, kanonik penitencjarz, kanonik ceremoniarz, kanonik kustosz, sekretarz kapituły, kantor. Powołani w 1989 r. kanonicy pochodzili m.in. z Olecka, Augustowa, Pisza, Giżycka, Orzysza i Gołdapi.
Ponieważ kapituła sambijska nie ma swojego kapitularza (sali zebrań kapituły) korzystała podczas posiedzeń z pomieszczeń udostępnionych przez prepozyta. Kapituła zbiera się na posiedzeniu zwyczajnym co roku w święto NMP Matki Kościoła (ruchome święto wypadające w poniedziałek po uroczystości Zesłania Ducha Świętego, czyli Zielonych Świątkach obchodzonych 50 dni po Wielkanocy). Tego dnia kanonicy mają obowiązek uczestniczyć w uroczystej mszy świętej w kościele NMP Matki Kościoła w Gołdapi.
Statut określa wygląd stroju kanonika: sutanna, mucet (narzuta, okrycie sutanny) koloru czarnego z fioletowym sznurem, pas kanonicki i komża (biała szata liturgiczna). Kanonicy używają dystynktorium (medalion zwykle w kształcie krzyża noszony na łańcuchu) w kształcie krzyża greckiego, które przedstawia na awersie NMP Matkę Kościoła, na rewersie herb diecezji sambijskiej.
W 1992 dokonano reformy administracji kościelnej. Wraz z utworzeniem diecezji ełckiej 25 marca 1992 r. mocą bulli papieskiej kościół NMP Matki Kościoła w Gołdapi podniesiono do rangi konkatedry. Odtąd Sambijska Kapituła Kolegiacka stała się Sambijską Kapitułą Konkatedralną.
W dniu 31 maja 1993 r. w gołdapskiej konkatedrze w uroczystość NMP Matki Kościoła, głównej patronki diecezji ełckiej, pod przewodnictwem biskupa ordynariusza Wojciecha Ziemby odbyły się uroczystości z okazji 750 rocznicy erygowania diecezji sambijskiej.
Symboliczne, iż pątnicy pielgrzymujący pieszo z Gołdapi na Jasną Górę w Częstochowie, pokonując jedną z najdłuższych tras pielgrzymkowych, idą pod nazwą grupy sambijskiej.
Kultywując w Gołdapi katolickie tradycje diecezji i kapituły sambijskiej oraz katedry królewieckiej Sambijska Kapituła Konkatedralna nadal realizuje zadanie wyznaczone przez biskupa Edmunda Piszcza: „zwiększanie i pomnażanie blasku i świetności świętych obrzędów, jakimi w kościele warmińskim na ziemiach byłej diecezji sambijskiej publicznie oddaje się Bogu należną cześć.”
W ramach obchodów 770. rocznicy powołania do istnienia diecezji pruskich: chełmińskiej, pomezańskiej, sambijskiej i warmińskiej główne uroczystości odbyły się w sierpniu 2013 r. w katedrze we Fromborku, z udziałem arcybiskupa-metropolity warmińskiego Wojciecha Ziemby i Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego biskupa Bruno Plattera, oraz biskupa toruńskiego.
Na Warmii i Mazurach coraz więcej inicjatyw odwołuje się do czasów i kultury średniowiecza. Przez tydzień lipcowy na Polach Grunwaldu w obozie rycerskim gromadzącym rekonstruktorów z wielu krajów kwitnie życie rycerskie i handel artykułami z różnych dziedzin i epok. Kulminacją jest największa rekonstrukcja historyczna w Polsce. Zwłaszcza przy zamkach tworzą się bractwa rycerskie: Bractwo Rycerskie Komturii Nidzickiej, Bractwo Rycerskie Zamku Olsztyn, Bractwo Rycerskie Świętej Katarzyny Ziemi Działdowskiej, Bractwo Rycerskie Konwentu Świętego Piotra w Olsztynku, Bractwo Rycerskie XXVI Chorągwi Zamku Bratian, Bractwo Rycerzy Gwiazdy Zarannej Zamku Ostródzkiego, Bractwo Rycerskie Prokuratorii Iławskiej, Bractwo Rycerskie Ziemi Ełckiej, Elbląska Kompania Zaciężna, Zaciężna Kompania Szczytno.
Wiele jest nawiązań do czasów i materialnej spuścizny państwa krzyżackiego. Także obecnie w naszym krajobrazie widoczne są budowle, w tym zamki i kościoły, ale też sieć miast i wsi wówczas powstałych . W Działdowie otwarto ostatnio w ratuszu Interaktywne Muzeum Państwa Krzyżackiego.
Wielki mistrz, opat zakonu krzyżackiego, Bruno Platter, podległy bezpośrednio papieżowi bywa w ostatnich latach w Polsce, także na Warmii i Mazurach.
W Kętrzynie średniowieczne tradycje jarmarków jakubowych i pielgrzymowania do hiszpańskiego Santiago de Compostela szlakiem dróg Świętego Jakuba promuje Bractwo Pielgrzymkowe Św. Jakuba opiekując się Drogą Polską – Camino Polaco przez Warmię i Mazury ku krajom nadbałtyckim.
Festiwal Kultury Średniowiecza „Masuria” organizuje Ryn. Wytyczony jest samochodowy Szlak Zamków Gotyckich administrowany przez stowarzyszenie gmin „Polskie Zamki Gotyckie”.
Stowarzyszenie Teatr Węgajty w tym Schola Teatru Węgajty kultywuje tradycje wystawiania średniowiecznych dramatów liturgicznych, praktykuje chorał gregoriański i tradycje bractw śpiewaczych.
Okolice Gołdapi zostały skolonizowane dopiero w XVI-XVII w. Wcześniej rozciągał się tu szeroki pas puszczy oddzielającej od wschodnich sąsiadów – Wielkie Pustkowie (Grosse Wildnis). Nie było tu zamków krzyżackich. Ich budowa zatrzymała się na linii Wystruć-Węgorzewo-Giżycko-Ełk.
Mamy natomiast pozostałości pruskich grodzisk, jak w Grodzisku, Bałupianach, Zamkowej Górze obok Pięknej Góry. Na tej ostatniej osadnictwo (grodzisko wraz z osadą) istniało około ośmiuset lat, dwukrotnie dłużej jak istnieje miasto Gołdap.
Rekonstrukcja (niekoniecznie na miejscu stanowiska archeologicznego, ale w masywie Pięknej Góry) pruskiego (jaćwieskiego) zespołu osadniczego to jest grodziska i osady to niewykorzystana dotąd idea wskazana jako osnowa budowy produktu turystycznego Gołdapi w opracowaniu Polskiej Agencji Rozwoju Turystyki. Właśnie to opracowanie jest źródłem dotychczasowego hasła promocyjnego Gołdapi (Kraina Łowców Przygód)i logo turystycznego nawiązującego swym archaizującym graficznym kształtem do czasów dawnych.
Należy odnotować, iż ostatnio powstała w Gołdapi Najemna Drużyna Wojów Geldape (pruska i litewska nazwa miasta Gołdap i rzeki Gołdapy).
Wokół dziejów diecezji i kapituły sambijskiej, możliwym wydaje się stworzenie inicjatywy odwołującej się do tej tradycji i kultywującej chrześcijańską tradycję na ziemiach dawnych północnych Prusów. Przypominając korzenie chrześcijańskie ziem na których mieszkamy oraz łacińskie dziedzictwo Sambii i Królewca , którego jesteśmy depozytariuszami, można też budować lokalny koloryt podkreślający specyfikę dziejów Gołdapi i okolic.
W przyszłym roku przypada 720. rocznica ostatecznej fundacji kapituły sambijskiej oraz 25. rocznica erygowania kapituły w Gołdapi .
Osoby zainteresowane włączeniem się w kultywowanie tradycji sambijskiej na Mazurach Garbatych zachęcam do kontaktu.
Jarosław Słoma
Polecamy jednocześnie tekst tegoż autora na naszym portalu:
http://goldap.org.pl/2010/11/sambia/
