Tytuł tego wpisu może być pretekstem do zadania pytania: ilu gołdapian pamięta, że w gołdapskiej konkatedrze od 1993 roku funkcjonuje Sambijska Kapituła Konkatedralna, będąca jednocześnie symboliczną siedzibą diecezji sambijskiej? Jubileusz nadania Gołdapi praw miejskich jest dobrym pretekstem, by przypomnieć historię tej diecezji.
Zamieszczamy zatem tekst Jarosława Słomy na ten temat, napisany w tym czasie, kiedy prepozytem Sambijskiej Kapituły Konkatedralnej był ks. dziekan Aleksander Smędzik. Wtedy też w Gołdapi działało kino „Sambia”.
Pamięć o Sambii
W Gołdapi kultywowane są tradycje diecezji i kapituły sambijskiej. Warto zatem przybliżyć ich historię i związki z naszym regionem. Sambię – tereny między Zalewem Wiślanym a Zalewem Kurońskim, włącznie z Półwyspem Sambijskim, zamieszkiwał niegdyś pruski lud Sambów posługujący się własnym dialektem. Nazwa Sambia oznacza ,,nizinny kraj’’. Na terenie Sambii mieściły się główne centra wymiany towarowej Prusów. Handlowano głównie bursztynem. Sambowie zajmowali najdalej na północ wysunięte tereny spośród wszystkich plemion pruskich.
Chorągiew biskupstwa sambijskiego (źródło: https://pl.wikipedia.org/)
Z racji kontaktów handlowych między innymi z Rusią, Danią i Szwecją Sambowie mieli wpływową pozycję pośród sąsiadów: Skalowów, Nadrowów, Natangów. W X wieku Sambię opanowali królowie duńscy. Sambowie zetknęli się wówczas z chrześcijaństwem. Trwali jednak przy swoich wierzeniach. Według tak zwanej ,,koncepcji sambijskiej’’ misja pruska świętego Wojciecha zakończyła się męczeńską śmiercią biskupa praskiego w miejscowości Tenkitten na sambijskiej Mierzei Wiślanej w pobliżu Pilawy (Pillau, obecnie Bałtijsk). Przeważa jednak tak zwana ,,teoria pomezańska’’, zgodnie z którą miejscem śmierci świętego Wojciecha był Święty Gaj koło Dzierzgonia w parafii Kwietniewo. Bez powodzenia misje wśród Prusów prowadził w latach 1008 – 1009 święty Brunon z Kwerfurtu mianowany przez papieża Sylwestra II biskupem ,,in partibus infidelium’’. Papież Innocenty III bullą z 26.X.1206r. udzielił zezwolenia na podjęcie misji wśród plemion pruskich. W roku 1215/1216 w Rzymie cysters misjonarz Chrystian został wyświęcony na pierwszego biskupa pruskiego, stając się przedstawicielem papiestwa na terenie Prus. Biskup Chrystian, prowadząc misję w Prusach był więziony kilka lat przez Sambów. Korzystał z pomocy Krzyżaków obiecując im podział podbitych ziem.
W roku 1226 cesarz Fryderyk II ,,złotą bullą’’ wydaną w Rimini uznał wieczystą własność Zakonu Krzyżackiego (sprowadzonego do ziemi chełmińskiej przez Konrada Mazowieckiego) nad ziemią chełmińską i nadał Zakonowi prawa własności wszystkich ziem, które w przyszłości zdobędzie w Prusach. Od 1230 roku Krzyżacy rozpoczęli zbrojną akcję nawracania Prusów.
3 sierpnia 1234 r. papież Grzegorz IX przekazał w lenno Krzyżakom podbitą część Prus na wieczne posiadanie. To samo miało być z jeszcze nie podbitą pozostałą częścią Prus. Bulla papieska konstytuowała autonomiczne państwo krzyżackie w Prusach. W roku 1242 r. Krzyżacy rozpoczęli zbrojny podbój Sambii. Zamierzali zapewnić bezpośrednią komunikację pomiędzy Prusami a Inflantami. Ekspedycje trafiły na silny opór Sambów. Z powodu wybuchu powstania Prusów podbój trwał do 1246 r. Sambia zachowała pewną niezależność do 1255 r., kiedy to ruszyła wielka wyprawa krzyżowa na Sambię z udziałem m.in. czeskiego króla Przemysła Ottokara II. Sambowie zostali rozbici i zmuszenia do przyjęcia chrztu i poddania się pod władzę Zakonu. Wtedy też Krzyżacy przystąpili do budowy grodu nad Pregołą, który na cześć króla czeskiego nazwali Königsberg (Królewska Góra) – Królewiec. Stał się on stolicą Sambii. Drugi gród Kłajpedę (Memel) wznieśli u ujścia Dange do Zalewu Kurońskiego. Wzmocniły one panowanie krzyżackie na Sambii. Na Królewiec składały się trzy osobne miasta z przedmieściami, burmistrzami i rajcami.
W 1286r. nastąpiła lokacja Starego Miasta, w 1300 r. lokowano Lipnik a w 1327r. na rzecznej wyspie na Pregole lokowano Knipawę. Legat papieski biskup Wilhelm z Modeny działając z upoważnienia papieża Innocentego IV 4 lipca 1243 r. przygotował podział ziem pruskich na diecezje. W tym dniu powstała diecezja sambijska, obok niej pomezańska, warmińska i chełmińska. Diecezje sambijska, pomezańska i warmińska były tak zwanymi diecezjami pruskimi. 29 lipca 1243 roku podział Prus na diecezje wraz z określeniem ich granic został dokonany dekretem ,,Noverit Universitas vestra’’. Papież Innocenty IV bullą ,,Hiis, quae per dilectos’’ zatwierdził podział Prus na diecezje. Teren diecezji sambijskiej był jeszcze nie zdobyty dla chrześcijaństwa. Południową granicę diecezji wyznaczała rzeka Pregoła, zachodnią – wybrzeże bałtyckie; północną rzeka Niemen a wschodnią linia granicy z Litwą.
Rzeką Pregołą od Wystruci (Insterburg, obecnie Czerniachowsk) diecezja sambijska graniczyła z diecezją warmińską. Dlatego południowa część Królewca, położonego nad Pregołą należała do diecezji warmińskiej. Tak było do czasów sekularyzacji Prus. Granica diecezji biegła dalej Węgorapą do północno – wschodniej odnogi jeziora Mamry. Na Gołdapie wraz z Jarką przebiegała granica między diecezjami sambijską a pomezańską. Po powstaniu Prus Książęcych wzdłuż obu rzek przebiegała granica okręgów między Sambią, na północ od rzeki a Natangią, na południe. Rzeka rozgraniczała też terytoria dwu starostw: sambijskiego starostwa wystruckiego, rozciągającego się na północnym brzegu oraz nadrowskiego starostwa węgorzewskiego, na południe i zachód od rzeki.
Przyszłe miasto Gołdap powstało na południowym brzegu Gołdapy, jednak miasto podlegało jurysdykcji starosty wystruddckiego. W roku 1340 komisja powołana przez biskupów warmińskiego i sambijskiego dokonała korekty granic. Zgodnie z wolą papieża Innocentego IV Wilhelm z Modeny rozdzielił majątek ziemski w nowych diecezjach na trzy części.
Dwie trzecie poszczególnych diecezji miał otrzymać Zakon Krzyżacki, a jedną trzecią właściwy biskup. W diecezji sambijskiej biskup swoją trzecią część otrzymał prawdopodobnie w 1258 roku w trzech okręgach: na wybrzeżu Bałtyku nad Zalewem Kurońskim z rezydencją biskupią w Fischhausen (Rybaki, obecnie Primorsk) teren na północ od Królewca oraz na wschodzie w okolicach Welawy (Wehlau, obecnie Znamiensk) pomiędzy Ragnetą (Ragnit, obecnie Nieman) a Wystrucią (Insterburg, obecnie Czerniachowsk).
Około 1285 r. w Rybakach powstał zamek biskupi. Po 1525 r. stał się on rezydencją książąt pruskich. Parafie diecezji sambijskiej były stosunkowo duże, liczyły do dwudziestu osad. Ponieważ na Sambii było gęste osadnictwo staropruskie, biskupi i kapituła sambijska zakładali nieliczne wsie kmiece na prawie niemieckim. Królewiec, największy ośrodek diecezji, był oficjalną stolicą diecezji sambijskiej, chociaż biskupi rezydowali w Rybakach ( Fischhausen) nad Zalewem Kurońskim. W 1245 r. powstało arcybiskupstwo dla Prus i Inflant w Rydze. Następca biskupa Chrystiana, arcybiskup Prus i Inflant Albert Suerber mianował w 1249/50r. biskupów pomezańskiego, warmińskiego i sambijskiego. Uczynił to będąc w konflikcie z papieżem.
(źródło: https://pl.wikipedia.org/)
W 1260 r. wybuchło drugie powstanie Prusów pod przywództwem Henryka Monte z Natangii. Powstańcy zajęli Sambię. Oblegali zamek krzyżacki w Królewcu. W 1263 r. Krzyżacy odzyskali Sambię. Zgniecenie przez nich piątego powstania Prusów w 1296 r. obejmującego Natangię i Sambię oznaczało ostateczne opanowanie terenów pruskich, w tym obszaru diecezji sambijskiej i rozpoczęcie budowy państwa zakonnego, rozwój chrześcijaństwa i sieci osadniczej. W wyniku konfliktu arcybiskupa ryskiego Alberta Suerbera z papieżem w swych początkach diecezja miała dwóch biskupów jednocześnie.
Arcybiskup Albert konsekrował zakonnika dominikańskiego Tetwarda początkowo na biskupa diecezji Natangii (którą wyodrębnił z diecezji warmińskiej) a następnie w 1251 r. konsekrował go w Wismarze na biskupa sambijskiego. Krzyżacy nie dopuścili do objęcia diecezji sambijskiej przez Tetwarda. Diecezję objął natomiast popierany przez Krzyżaków kandydat papieski Johann von Dist. W 1264 r. rozpoczęto budowę pierwszego zamku – rezydencji biskupiej w Schonewic. Czwarty biskup sambijski Krystian z Mühlhausen (1276 – 1295), przebywający częściej na dworze cesarskim Habsburgów niż w diecezji, utworzył 1 stycznia 1285r. w Królewcu sambijską kapitułę katedralną.
Dekret powołujący kapitułę mówi m.in. Ponieważ biskupstwo nasze sambijskie aż do tych czasów nie miało kolegium kanoników, przez co wiara katolicka stała się bardziej ułomna i słaba, aby wzrosła, my zasięgnąwszy rady w trosce, aby wiara w naszej diecezji sambijskiej nabrała stałości i mocy, mężów religijnych braci Zakonu Najświętszej Maryi Panny… na kanoników naszej diecezji sambijskiej powołuję.
Kapituły w kościele katolickim wywodzą się od kolegium duchownych zgromadzonych przy kurii biskupiej świętego Augustyna w V wieku.
Zatwierdzona przez synod w Akwizgranie w 817 roku reguła zobowiązywała do wspólnej modlitwy, wspólnego czytania Pisma Świętego, mieszkania i stołu oraz jednakowego ubioru. Od XI w. Pojawili się kanonicy regularni prowadzący wspólne życie oparte na ślubach zakonnych. Kapłanów prowadzących życie wspólne, bez składania ślubów zakonnych, zaczęto nazywać kanonikami świeckim. Od nich wywodzą się kapituły katedralne. Biskup Krystian na pierwszego prepozyta kapituły sambijskiej powołał Sybothona, na dziekana natomiast Reinfrida. Rozpoczął też budowę katedry biskupiej na zamku w Schonewic. Kapituła liczyła pierwotnie tylko sześciu kanoników i sześć prebend (część dochodów przypadająca określonym osobom duchownym). Obsadzono tylko urzędy kapitulne. Na czele kapituły stał prepozyt, dziekan pełnił funkcję ceremoniarza odpowiedzialnego za sprawy kultu religijnego sprawowanego w katedrze przez kanoników. Kustosz odpowiadał za majątek kapituły. Kantor kierował śpiewem w chórze kanoników. Scholastyk kierował szkołą katedralną i odpowiadał za rozwój szkolnictwa w diecezji. Oficjał pełnił urząd sędziego Nieliczny skład kapituły był odzwierciedleniem ubóstwa diecezji.
Biskup Krystian tworząc kapitułę oczekiwał, że zgodnie z regułą Zakonu Szpitalników Najświętszej Maryi Panny, kanonicy będą żyli we wspólnocie, mając wszystko wspólne. Kapituła sambijska miała charakter konwentu duchownego ze wspólną gospodarką i wspólnym stołem. Wyznaczeni kanonicy nie rezydowali w biskupstwie, nie chcieli się nawet przesiedlić na Sambię. 4 kwietnia 1294 r. na rok przed śmiercią, biskup Krystian przebywający w Mühlhausen (obecnie Gwardiejskoje) w pobliżu Bagrationowska potwierdził na wniosek wielkiego mistrza Konrada von Feuchtwagen nowy skład kapituły, wyznaczając jej siedzibę w Schonewic. Biskup oddał trzecią część ze swoich dóbr położoną w okolicach Quednau i Neuhausen (obecnie Guriewsk). Kapituła pobudowała tam swoje zamki.
Przekazany przez biskupa majątek był podstawą usamodzielnienia kapituły. Otrzymane terytorium było własnością kapituły a dochody dzielone były między kanoników. Kapituła sambijska od początku opanowana była przez Krzyżaków, podobnie jak kapituły chełmińska i pomezańska. Praktycznie to oni, a nie biskupi i kapituła rządzili diecezją przez całe jej dzieje. Kanonicy i wybierani z ich grona biskupi przeważnie byli kapłanami krzyżackimi. Krzyżacy wpływali na wybór nowych członków kapituły wymuszając przyjmowanie habitu zakonnego. Mieli w ten sposób wpływ na elekcję biskupów, zalecając wybór swoich protegowanych. Wielcy mistrzowie zakonu krzyżackiego mieli prawo wizytowania kapituły, uznając jej członków wraz z biskupem za swoich poddanych. Najlepszym źródłem do poznania historii biskupstwa sambijskiego jest rocznik Epistome Gestorum Prussiae – dzieło nieznanego kanonika sambijskiego z I połowy XIV w. Wyboru następcy zmarłego biskupa Krystiana dokonała sambijska kapituła katedralna 4 kwietnia 1296r. Pierwszym biskupem sambijskim wybranym przez kapitułę został Zygfryd von Regenstein. Wprawdzie wybór biskupa należał do kompetencji kapituły jednak niezbędna była zgoda papieska potwierdzająca wybór.
W 1302 r. kapituła sambijska przeniesiona została z Schonewic do Królewca.
Za czasów biskupa Johanna II Clare (1310 –1344) w roku 1333 rozpoczęto budowę kościoła kapitulnego – późniejszej katedry w Królewcu na Knipawie. Budowa trwała około pięćdziesięciu lat. Biskup Johann II Clare ufundował również kościół świętego Wojciecha w Królewcu. Od 1368 roku Królewiec należał do Hanzy. Biskupstwo oraz katedra biskupa na zamku zostały poświęcone patronom: świętemu Wojciechowi oraz świętej Elżbiecie z Turyngii (duża część duchowieństwa zakonnego pochodziła z Turyngii). Herb diecezji sambijskiej przedstawiał na białym tle skrzyżowany pastorał z mieczem. Tak prezentował się uzupełniony o niebieską szarfę, na proporcu biskupim zdobytym pod Grunwaldem. Wojsko biskupa diecezji sambijskiej Henryka III Seefelda złożone z lenników biskupa wystąpiło w tej bitwie po stronie wojsk krzyżackich pod znakiem diecezji sambijskiej.
Od 1457r. Królewiec był stolicą wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. Ostatnim biskupem diecezji sambijskiej był Georg von Polenz (1519 – 1525).
W latach 1522 – 1525 pod nieobecność wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna przebywającego w Niemczech Polenz faktycznie rządził krajem. Zwoływał sejmiki krajowe i zarządzał nowe podatki.
Od 1523 r. w Królewcu działała drukarnia ewangelicka. W 1524 r. biskup Polenz wydał edykt reformacyjny, znoszący szereg obrzędów katolickich, m.in. wprowadzający język niemiecki w miejsce łaciny do nabożeństw na terenie diecezji. 10 kwietnia 1525 r. biskup obecny był w trakcie hołdu pruskiego w Krakowie w orszaku Albrechta Hohenzolerna, ostatniego mistrza zakonu krzyżackiego i pierwszego świeckiego władcy utworzonych w miejsce państwa zakonnego świeckich Prus Książęcych. Gdy w 1525 r. w Prusach Książęcych wybuchło powstanie chłopskie w Sambii i Natangii władzę w diecezji i księstwie jako regent sprawował biskup von Polenz. Przygotował on wprowadzenie nauczania Lutra w całym kraju. Z jego imieniem związana jest sekularyzacja i wprowadzenie reformacji w Prusach Książęcych. Wypowiedział posłuszeństwo papieżowi i tytułował się jedynie z Bożej łaski biskup sambijski. Został on pierwszym w Europie biskupem protestanckim. W okresie reformacji Królewiec był prężnym ośrodkiem kultury, sztuki (np. bursztyniarstwo) i myśli reformacyjnej.
W 1544 r. powstał uniwersytet zrównany w 1560 r. przez króla polskiego Zygmunta Augusta w prawach z Akademią Krakowską. 25 sierpnia 1530 r. przyjęto obowiązującą w Prusach Książęcych konfesję augsburską. Diecezja sambijska została zluteranizowana. Według porządku chrześcijańskiego i ewangelickiej wolności nie przystoi biskupowi mieć taką potęgę i chwałę stwierdził biskup von Polenz oddając całą władzę nad księstwem i biskupstwem księciu Albrechtowi, który w 1525 roku powrócił do Prus.
Von Polenz przekazał rezydencję biskupią w Rybakach wraz z całą diecezją i przeniósł się do Bałgi (Balga, obecnie Wiesiołoje) w pobliżu Bagrationowska) gdzie ożenił się i zarządzał jako biskup luterański. Wraz z sekularyzacją państwa zakonnego i powstaniem Prus Książęcych diecezja sambijska wraz z kapitułą przestały istnieć. W roku 1577 synod piotrkowski przy zaangażowaniu króla Stefana Batorego, podjął nieskuteczną próbę przywrócenia diecezji sambijskiej. Diaspora katolicka w Królewcu od początku XVII w. rozwijała się po uzyskaniu przez biskupa warmińskiego Szymona Rudnickiego gwarancji dla religii katolickiej w Prusach. W grudniu 1614 r. papież Paweł V powierzył biskupowi Rudnickiemu opiekę duszpasterską nad katolikami w dawnej diecezji sambijskiej. Miał on sprawować jurysdykcję nad resztkami diecezji sambijskiej, dopóki diecezja nie otrzyma swego biskupa. Nigdy to już nie nastąpiło.
W 1614 r. rozpoczęto budowę kościoła katolickiego w Królewcu.
Diaspora katolicka w Królewcu rozrosła się od 8 rodzin do 10 tysięcy wiernych w II połowie XVIII w. Biskupi warmińscy zaczęli używać tytułu ,,Episcopus Warmiensis et Sambiensis’’ (biskup warmiński i sambijski). Pierwszym, który użył tego tytułu 17 września 1635 r. był biskup Szyszkowski. Także jego następcy używali tego tytułu. Powodowało to trwające kilkadziesiąt lat konflikty z władcami i rządami pruskimi. Biskup warmiński i sambijski Ignacy Krasicki, najwybitniejszy pisarz polskiego Oświecenia, pod naciskiem rządu pruskiego zrzekł się tytułu biskupa sambijskiego w 1773 roku. Ostateczna kasata diecezji sambijskiej nastąpiła w 1821 r. bullą papieską ,,De salute animarum’’. Cały obszar dawnej diecezji sambijskiej włączony został do diecezji warmińskiej. W okresie Prus Książęcych jednym z trzech okręgów administracyjnych tego państwa była Sambia.
Głównym miastem okręgu sambijskiego była stolica Prus – Królewiec. Założone w 1565 na polecenie władcy Prus Książęcych Albrechta Hohenzollerna miasto Gołdap należało do sambijskiego okręgu administracyjnego. Przywilej miejski nadał Gołdapi na zamku królewieckim książę Albrecht Fryderyk Hohenzollern 14 maja 1570 r. W obecnych granicach państwowych Gołdap jest jedynym polskim miastem należącym dawniej do okręgu sambijskiego. Tym zapewne kierował się biskup warmiński Edmund Piszcz wydając 29 czerwca 1989 r. dekret erygujący przy kolegiacie kościele Najświętszej Marii Panny Matki Kościoła w Gołdapi po wsze czasy Sambijską Kapitułę Kolegiacką, czyli Kolegium Kapłanów, którego zadaniem będzie uroczyste sprawowanie liturgicznych czynności w kościele kolegiackim.
Po 464 latach przerwy kapituła sambijska odnowiła się jako czwarta kapituła w ówczesnej diecezji warmińskiej obok kapituł dobromiejskiej, pomezańskiej i warmińskiej. Pierwsze posiedzenie kapituły odbyło się 9 listopada 1989 roku w Gołdapi. Kapituła sambijska składa się z 24 kanoników, wśród których jest 12 kanoników gremialnych i 12 kanoników honorowych.
Kanonicy gremialni tworzą kolegium kanonickie, na czele którego stoi prepozyt. Jest nim od początku ksiądz prałat Aleksander Smędzik. Inne funkcje przewidziane statutem kapituły to podobnie jak przed wiekami: dziekan kapituły, kanonik penitencjarz, kanonik ceremoniarz, kanonik kustosz, sekretarz kapituły, kantor. Kanonicy pochodzą m.in. z Olecka, Augustowa, Pisza, Giżycka, Orzysza i Gołdapi.
Ponieważ kapituła sambijska nie ma swojego kapitularza korzysta podczas posiedzeń z pomieszczeń udostępnionych przez prepozyta. Kapituła zbiera się na posiedzeniu zwyczajnym co roku w święto NMP Matki Kościoła. Tego dnia kanonicy mają obowiązek uczestniczyć w uroczystej mszy świętej w kościele NMP Matki Kościoła w Gołdapi. Statut określa, jak ma wyglądać strój kanonika – sutanna, mucet koloru czarnego z fioletowym sznurem, pas kanonicki i komża. Kanonicy używają dystynktorium w kształcie krzyża greckiego, które przedstawia na awersie NMP Matkę Kościoła, na rewersie – herb diecezji sambijskiej.
W 1992 r. dokonano reformy administracji kościelnej. Wraz z utworzeniem diecezji ełckiej 25 marca 1992 r. kościół NMP Matki Kościoła w Gołdapi podniesiono do rangi konkatedry. Odtąd sambijska Kapituła Kolegiacka stała się Sambijską Kapitułą Konkatedralną. 31 maja 1993 r. w gołdapskiej konkatedrze w uroczystość NMP Matki Kościoła – głównej patronki diecezji ełckiej – pod przewodnictwem biskupa ordynariusza diecezji ełckiej Wojciecha Zięby odbyły się uroczystości z okazji 750-lecia erygowania diecezji sambijskiej. Kultywując w Gołdapi tradycje sambijskie Sambijska Kapituła Konkatedralna nadal realizuje zadanie wyznaczone przez biskupa Edmunda Piszcza: zwiększanie i pomnażanie blasku i świetności świętych obrzędów, jakimi w kościele warmińskim na ziemiach byłej diecezji sambijskiej publicznie oddaje się Bogu należną cześć […]
W Gołdapi do tradycji sambijskiej nawiązuje kino noszące od początku lat osiemdziesiątych nazwę kino „Sambia”. Pątnicy pielgrzymujący pieszo z Gołdapi do częstochowskiego klasztoru na Jasnej Górze, pokonując jedną z najdłuższych tras pielgrzymkowych idą pod nazwą grupy sambijskiej.
Jarosław Słoma
