Jedną z głównych atrakcji turystycznych Warmii i Mazur są średniowieczne zamki zbudowane w iekszości przez Krzyżaków. Jaka jest ich geneza, czy zawsze były to piekne budowle murowane z cegieł?
Rycerski zakon krzyżacki powstał w 1198 roku w wyniku przekształcenia nieformalnego stowarzyszenia prowadzącego szpital w Akce. Jego zadaniem była opieka nad rannymi lub chorymi pochodzenia niemieckiego, którymi Joannici i Templariusze zajmowali się dopiero w drugiej kolejności. Bardzo szybko Krzyżacy zdobyli sławę, a co za tym idzie liczne nadania w dzisiejszej Armenii, Włoszech i w Niemczech, a także w Palestynie. Wielki mistrz zakonu krzyżackiego Hermann von Salz, wiedział, że Palestynę będzie trzeba opuścić i szukał nowego miejsca dla zakonu. Jego zamiarem było utworzenie własnego państwa na terenach zdobytych w wyniku krucjaty. Okazja nadarzyła się na Węgrzech, którzy zorientowali się w zamiarach Krzyżaków. Druga możliwość to podbój plemion Prus i w tym przypadku zabezpieczyli własność podbitych terenów dokumentami papieskimi. Po początkowych trudnościach ruszył podbój plemion pruskich, na początku wzdłuż Wisły, później wzdłuż zalewu wiślanego, potem w głąb terytorium pruskiego.
Na zdobytych terenach Krzyżacy umacniali swoja pozycje poprzez budowę zamków, głównie na miejscu grodów pruskich. Z kilku powodów na początku były to zamki drewniane z ziemnymi umocnieniami. Takie drewniano-ziemne zamki krzyżackie budowało się szybko i stosunkowo małym kosztem. Obydwa argumenty były ważne. Po pierwsze trzeba było szybko zabezpieczyć zdobyte tereny, więc czas był decydujące. Po drugie w sytuacji ciągłej wojny zakonu nie było stać na budowę trwałych zamków murowanych. Ten stan rzeczy zmienił się po powstaniach pruskich, około 1280 roku, kiedy zakończył się pierwszy okres podboju Prus. Na podbitych terenach Krzyżacy sprowadzali osadników, lokowali miasta i wsie, rozwijali rolnictwo i rzemiosło. Założyli ok.90 miast i 1500 wsi, które były podstawą potęgi gospodarczej zakonu. Kiedy sytuacja gospodarcza państwa zakonnego była stabilna i czasy były spokojniejsze po powstaniach pruskich, rozpoczęto budowę zamków murowanych. Ten czas nastąpił ok. 1280 roku.
Murowane zamki państwa zakonu krzyżackiego można podzielić na kilka typów, ale wyraźnie zaznaczały się dwie grupy. Pierwsza grupa to zamki konwentualne i komturskie, a więc te, które były jednocześnie siedzibą konwentu braci zakonnych i siedzibą komtura, czyli zarządcy pewnego obszaru. Były to zamki typu kasztelowego zazwyczaj miały trzy lub cztery skrzydła zbudowane wokół zamkniętego dziedzińca. Parter zajmowały pomieszczenia gospodarcze, piętro to mieszkanie komtura, komnaty mieszkalne braci, kaplica, jadalnia, sala narad, sala dla chorych. Powyżej piętro przeznaczone na cele obronne i magazyn zapasów oraz zbrojownię. Dziedziniec otoczony był zwykle dwupiętrowym krużgankiem, a całe założenie lokowano na planie prostokąta lub kwadratu. Drugi typ zamku to zamki urzędnicze, budowane jako siedziba prokuratora, wójta lub zarządcy większego majątku. Zamieszkiwali go zwykle 1-2 bracia zakonni, więc potrzeby były mniejsze. Zamek był jednoskrzydłowy lub dwuskrzydłowy w zależności od potrzeb. Obok zamków było podzamcze, w którym były zabudowania gospodarcze, stajnie, mieszkania dla służby. Każdy zamek krzyżacki miał swoje gospodarstwo pomocnicze, które zapewniało mu utrzymanie i zaopatrzenie w żywność.
W państwie krzyżackim nie tylko zakonnicy budowali zamki. Na Pomorzu i ziemi chełmińskiej istniały zameczki i obronne dwory rycerskie. Zamki budowali również biskupi i kapituły. Wynikało to ze specyfiki organizacji władzy cywilnej w państwie krzyżackim. Trzecia część terenu była rządzona przez biskupów, którzy ze swoich terytoriów wydzielali trzecią część na potrzeby kapituł. Oczywiście wszystko odbywało się pod wojskowa opieką zakonu i w strukturach państwa krzyżackiego. Zamki biskupie i kapitulne były budowane podobnie do krzyżackich, chociaż oczywiście różnił je rozkład pomieszczeń zgodny z potrzebami właścicieli.
Gdzie można spotkać zamki krzyżackie? W Polsce są to Mazury i Pomorze, natomiast na Warmii więcej było zamków biskupich i kapitulnych. Pomocna w zlokalizowaniu będzie mapa zamków krzyżackich. Najbardziej znanym zamkiem krzyżackim jest siedziba wielkiego mistrza, czyli zamek w Malborku. To jeden z większych europejskich zamków, najczęściej odwiedzany przez turystów. Wiele zamków zamieniono w hotele, jak na przykład zamek w Gniewie lub zamek w Rynie. W kilkunastu zamkach utworzono regionalne muzea. Wspomniany zamek w Gniewie to przykład dużego zamku komturskiego. Jego budowa zakończyła się ok. 1330 roku. Zamek zbudowano na lewym brzegu Wisły również dla kontroli żeglugi na rzece. Zamek był przejściowo w polskich rękach w 1410 roku, a na trwałe przeszedł na własność po wojnie trzynastoletniej. W latach 1464-1772 zamek był siedzibą polskich starostów, a jednym z bardziej znanych był Jan Sobieski (przyszły król). To właśnie on zbudował nieopodal zamku barokowy pałac dla swojej żony.
Warto w tym miejscu wspomnieć, że w wyniku pokoju zawartego po wojnie trzynastoletniej Polska odzyskała znaczne obszary zajęte wcześniej przez Krzyżaków. Razem z nimi odzyskaliśmy wiele zamków, które stały się siedzibami starostów królewskich. Takim zamkiem był m.in. Malbork. Część zamków, które Krzyżacy zbudowali w XIV wieku było w ich rękach zaledwie 100-140 lat, a kolejne ponad 300 lat do rozbiorów było polskie. Dzisiaj możemy je podziwiać jako turyści. Są świadectwem potęgi państwa zakonnego, ale również naszej histori
