Jan Modzalewski o Rapie

Angerapp (Rittergut), Kreis Darkehmen (Darkiejmy), Klein Angerapp, Rapa – po wojnie powiat Węgorzewo, obecnie powiat gołdapski, gmina Banie Mazurskie. Rapa – osiedle popegeerowskie w północnozachodniej części gminy Banie Mazurskie nad Węgorapą (na zewnątrz jej wielkiej pętli) w pobliżu granicy państw przy drodze Żabin – Mieduniszki.

Rapa – były tu dobra ziemskie, zajmujące w XIX wieku około 2 tysięcy hektarów, złożone z kilu majątków (między innymi Mieduniszki Małe).

Plan założenia sprzed 1945 roku

Rapa (Angerapp) ma długą historię. W czasach książęcych posiadłością tą włodarzył Caspar Bieschun, a od jego nazwiska zagrodę nazwano Bieschunen.

W dniu 19 listopada 1618 roku elektor Johann Sigismund (Jan Zygmunt Hohenzollern) wydał zezwolenie (zgodę) kapitanowi Wolf von Kreytz (urodzonemu w 1599 roku, zmarłemu w 1647 roku) służącemu w Węgorzewie na zamianę jego dóbr o powierzchni 40 włók w miejscowości Krappelnau, (Kraplewo koło Ostródy) na wsie Kl. Medunischken, Stawischken, Kl. Szabienen i Plimballen, w tym kościół (Szabienen), łączna powierzchnia dóbr wynosiła 64 włóki i 18 mórg. Elektor przepisał mu wsie na prawie magdeburskim. Dał mu i jego spadkobiercom patronat nad kościołem w Żabinie, a także panowanie nad Kl. Szabienen, prawo do korzystania z lasów Mintischen Heide (wrzosowisko Minta), młynów i stawów. Otrzymał także jezioro Żabin (See Szabienen) oraz folwark Bischunen (Angerapp).

Wolf von Kreytz ożenił się z Anną von Rappe, córką Christopha von Rappe i Magdaleny Doroty von Rappe z domu von Kreutz (ur. w 1575 roku, zm. w 1619 roku) i siostrą Christopha von Rappe (major w polskiej służbie; pułkownik w szwedzkiej służbie, zm. w 1657 roku) ożenionego z Anna Agnes Catharina Rapp z domu. von Oehnhausen.

W dniu 12 czerwca 1619 Wolf von Kreytz sprzedał wioski razem z folwarkiem Bischunen (Angerapp) swojemu teściowi kanclerzowi Krzysztofowi (Christoph) von Rapp (* 25 Listopad 1566; † 2 sierpnia 1619 w Kaymen) i ponad sto lat dobra należą do rodziny Rapp, i od tego nazwiska pochodzi nazwa Angerapp. Rapp posiadał 20 majątków i miał dziewięcioro dzieci.

W dniu 9 maja 1673 roku, po śmierci Christopha Rapp (zm. 27.11.1657 roku w wieku 50 lat, miał ośmioro dzieci) majątek składający się z dóbr Angerapper Gütern (62 włóki), Gut Sargen (19 włók) Jodschin (4 włóki) odziedziczyła wdowa Anna Agnes Catharina Rapp z domu. von Oehnhausen (ur. w 1612 roku, zm. w 1674 roku) i synowie Johann Friedrich, Melchior (polski pułkownik i szambelan, zmarł w 1692 roku, jego spuścizna przypadła jego synowi  Carlowi Ehrenreichowi urodzonemu w 1675 roku) i Christoph  Joh. Friedrich Rapp (zmarł 16.04.1674 roku w wieku 26 lat). Wartość majątku wynosiła 50300 Marek pruskich.

W dniu 19 lutego 1704 roku Carl Ehrenreich Rapp sprzedał 99 włók i 28 mórg swojemu bratu, porucznikowi Johann Christoph Rapp za kwotę 99933 florenów. Wartość konia w tym okresie wynosiła od 10do 12 florenów, bydła 10-15 florenów.

Na wiosnę 1710 roku zmarł John. Christoph Rapp nie pozostawiając męskiego potomka, więc dobra dnia 14 marca 1710 przejął najstarszy brat Carl Ehrenreich Rapp. Wdowa po zmarłym Dorothea Charlotte Buddenbrook otrzymała 17000 florenów polskich.

W latach wielkiej zarazy, pomór pochłonął 600 osób i dużą ilość zwierząt. Na jesieni 1712 roku wypełnione stodoły niespodziewanie stanęły w płomieniach. Właściciel poniósł stratę w wysokości 15000 florenów. Kolejne lata zarazy i pożarów doprowadziły w 1726 roku do bankructwa. Był to ponury obraz ówczesnego majątku, folwark Angerapp (9 Hufen), Gr. Szabienen (5 Hufen), Paulsdorf (11 Hufen) są całkowicie spustoszone. Vorwerk (folwark) Skupowen jest całkowicie opuszczony, folwark Sargen spustoszony [łącznie15 Hufen/łanów/włók (1 łan = 30 mórg ≈ 17,955 hektara)]. Wioska Sodarren z 9 włók całkowicie spustoszonych było 6 włók. Jotschin 4 włóki spustoszone, Stibirchen i Kl. Szabienen 16 włók, z czego opuszczone 4 włóki. Wieś Mieduniszki Małe posiada 27 włók, z czego 13 jest opuszczonych. Z całości 96 włók spustoszonych jest połowa gruntów. Stawy, w których były ryby również wymagają dużego nakładu pracy i nakładu finansowego. Trzeba ponaprawiać tamy, rowy i same stawy należy oczyścić. Pola stanowią porośniętą pustynię, aby przywrócić poprzedni stan potrzeba od 12 do 15 tysięcy florenów.

17 maja 1728 roku zbankrutowany majątek (będący w rękach czterech pokoleń rodziny von Rapp) wykupił chorąży, później kapitan Christian Wilhelm von Lau za kwotę 8000 talarów. Nowy właściciel w 1729 roku nabył tytuł szlachecki. Po 1732 roku mieszkało w dobrach zaledwie 250 osób.

Lau zbudował piękny i okazały dwór (w latach 1730 – 1740), założył ogród, oczyścił i odbudował stawy słynące z dobrego karpia, zbudował gorzelnię i browar. Dwór miał mansardowy dach, na parterze znajdowała się duża sala balowa i piękne sztukaterie, piękne kominki i drzwi w stylu rokoko. Jego własność została zakwestionowana przez kapitana Samuela von Polentz, ponieważ król obiecał mu tereny Angerapp. Kapitan von Lau musiał zapłacić mu 8000 florenów. Majątek Lau składał się z miejscowości: Medunischken, folwark Angerapp, Stawischken, wieś Szabienen i Sodarren, a także z miejscowośći: Paulsdorf, Eiserwagen, Gurnen, Reichau, Sargen, Stobriken, Czepowen, Jadzen, Hernowen, Babken, Kolkowen, Branischken, Mtinken, Ostrowen.

Chr W. Lau w testamencie napisał, że jego wolą jest być pochowanym w kościele w Szabienen. Lau pochowany został w krypcie pod ołtarzem w kościele w Żabinie (W 1935 roku, pod ołtarzem został otwarty grób i znaleziono kilka części jego trumny.).

W 1750 roku włości kapitana Lau w spadku przypadły przyrodniemu bratu, radcy Johanowi Jakubowi Hoffmanowi, który w 1752 roku otrzymał szlachectwo. Jego syn Jacob Friedrich w 1773 roku przekazał Angerapp krewnemu, kupcowi z Königsberga Reinholdowi Friedrichowi Farenheid mężowi swojej siostry (Johanna Lovisa Hoffmann) Luizy von Hofman. Później właścicielem został Johann Friedrich Wilhelm von Farenheid, późniejszy budowniczy piramidy w Rapie. W ten sposób w II połowie XVIII stulecia na ponad sto lat dobra przeszły w posiadanie rodziny von Farenheid.

Dwór – 1910 rok

Główna siedziba Fahrenheidów znajdowała się w położonych kilkanaście kilometrów na północ Bejnunach (Beynuhnen), dziś w obwodzie kaliningradzkim FR, gdzie w swoim pałacu zgromadzili oni imponującą kolekcję rzeźby i malarstwa.

Dwór około 1920 – 1930 roku

Dwór około 1920 – 1930 roku (widok od strony ogrodu)

W 1871 roku właścicielem majątku o powierzchni 1916 mórg był Fritz v. Fahrenheid z Beynuhnen. W majątku działała gorzelnia.

W 1878 roku właścicielem dóbr o powierzchni 500 ha Dr. von Fahrenheid z Beynuhnen. W majątku działała gorzelnia.

W 1906 roku właścicielem majątku o powierzchni 1000 ha był Farenheid. W majątku działała gorzelnia i cegielnia, ponadto hodowano konie i bydło.

Właścicielem w 1921 roku był Wolfgang von Farenheid z Beynuhen, a najemcą był Adolf Wiemer, majątek składał się z 1040 hektarów, hodowano 110 koni, 390 sztuk bydła, 350 owiec 100 świń.

W 1932 roku właścicielem dóbr w Rapie był Friedrich von Farenheid z Bejnun, a najemcą był Fritz Koesling. Majątek miał powierzchnię 625 ha. W majątku hodowano 75 koni, 305 sztuk bydła w tym 80 krów, 25 owiec i 210 świń.

Stan obecny

Z części dóbr (wraz z murowanym dworem z początku XIX wieku i parkiem oraz 625 hektarami ziemi) utworzono w 1949 roku PGR (zespół Mieduniszki). PGR przejęło 5 budynków mieszkalnych oraz zabudowania gospodarcze (między innymi 2 obory, stajnię i stodołę), w których hodowano bydło. Tę część nazwano później Starą Rapą. Po likwidacji PGR i wyprzedaży nadzór przejęła spółka „Agropasz”.

Dwór w Rapie został „prawdopodobnie” wysadzony w latach 70-tych przez saperów LWP a cegłę przeznaczono na jakieś inne cele istniejącego wówczas PGR-u, w latach 90 – tych już za tzw. demokracji rozebrano stodołę należącą do dworu i dwa z istniejących wówczas trzech czworaków. W październiku 2012 roku zostały rozebrane dwie obory.

Obory – 2012 rok

Obecnie z dawnych założeń dworskich pozostał tylko jeden czworak, resztki zaniedbanego parku, ruiny dawnych zabudowań oraz słynne Mauzoleum Fahrenheidów w kształcie piramidy (piramida jest w złym stanie, obiekt wymaga natychmiastowego remontu) w Rapie.

Piramida w Rapie 1992 rok

Jeżeli cofnęlibyśmy się do pierwszej połowy XIX wieku położenie tzw.: „piramidy z Luschnitz” należałoby określić w następujący sposób: w południowo centralnej części powiatu Darkehmen rozciąga się olbrzymi las Heydtwalde z nadleśnictwem Skallischen i jednym z trzech leśnictw Angerapp. Jego północna, bagnista część, zwana Luschnitz, w której wybudowano grobowiec, należy do dóbr Angerapp, będących w posiadaniu rodziny Farenheid. Pfarrer (Proboszcz z Żabina) Walsdorff w 1965 roku (Das Ostpreußenbiatt, 20 Listopad 1965 str.19.) napisał: Mauzoleum leży 1000 metrów w linii prostej od dworu rodzinnego w Angerapp i można je dostrzec z okien salonu. Prowadzi do niego parkowa aleja, a następnie przecinka w zaroślach Luschnitz.

Kaplica została zdewastowana i to wielokrotnie. Zimą 1914-1915 roku Rosjanie spalili istniejący jeszcze wtedy przedsionek, splądrowali wnętrze i zniszczyli trumny. Podobna sytuacja powtórzyła się w 1945 roku, jednak szczątki zmarłych pozbierano i ponownie pochowano w mauzoleum.

Dewastacja, na mniejszą wprawdzie skalę, miała miejsce także po drugiej wojnie światowej, w wyniku czego na wniosek wojewódzkiego konserwatora zamurowano wszystkie otwory okienne i drzwiowe i ogrodzono teren. Niestety wandale wybili otwór w zamurowanym południowym oknie.

Wycinek mapy przedstawiający usytuowanie majątku w Rapie i piramidy w „Luschnitz”

Małgorzata Święchowicz w artykule prasowym (M. Świechowicz, Klątwa Farenheitów, „Gazeta Pomorska” 1995, 22 września.) cytuje Irenę Niewiarowską, najstarszą mieszkankę Mieduniszek, wspominającą w mazurskiej gwarze wygląd grobowca po przybyciu przez nią w te okolice w 1945 roku: ” Pamiętam dobrze/ One wszystkie takie ładne byli. Leżeli w tych trumach, a jako żywe wyglondali. W takich pienknych sztrojach, coś jak do szlubu… Ale czo? Wszystko ktoś szrujnował. Teraz za grobowiec szie wżieli”      .

Trumny – stan 1992 rok

Dziś najprościej jest się dostać do grobowca, położonego na podmokłym terenie, porośniętym lasem liściastym, ścieżką biegnącą po niskiej grobli (w czerwcu 1992 roku usunięto drzewa rosnące w bezpośrednim sąsiedztwie mauzoleum). Grobowiec, składający się z jednokondygnacyjnej kaplicy założonej na planie kwadratu 10,2 m x 10,2 m (inne źródła podają: konstrukcja wzniesiona została na planie kwadratu o bokach długości dziesięć metrów i czterdzieści dwa centymetry), zwieńczonej wysokim ostrosłupem 15 m; całość konstrukcji ma wysokość 17 m (inne źródło podaje: konstrukcja liczy piętnaście metrów dziewięćdziesiąt centymetrów wysokości. Kaplicę wieńczy otynkowany ostrosłup piramidy wysokości dwanaście i pół metra), stoi na fundamentach wspartych na palach dębowych. Mauzoleum ma 36,5 m² powierzchni użytkowej i 700 m³ kubatury.

Plan „Piramidy” na podstawie rysunku D. M. Ambrosiewicza

Przekrój „Piramidy” na podstawie rysunku D. M. Ambrosiewicza

Kto i kiedy został pochowany w „piramidzie z Luschnitz”? Terminus antae quem mauzoleum stanowi data 30 grudnia 1811 roku, kiedy to zmarła trzyletnia Ninette von Farenheid, córka Friedricha Heinricha Johanna von Farenheida, dla której grobowiec został wystawiony. Ostatni z męskich potomków rodu Fritz von Farenheid, zmarł 8 czerwca 1888 roku; jako pierwszy z rodziny nie chciał spoczywać w Luschnitz i został pochowany w majątku Klein Beynuhnen.

Pomiędzy tymi datami w grobowcu spoczęli: zmarły 7 listopada 1934 roku Johann Friedrich Wilhelm von Farenheid, zmarła 30 grudnia 1847 roku Wilhelmine von Farenheid i zmarły 28 lutego 1849 roku Friedrich Heinrich Johann von Farenheid. Oprócz tych osób pochowano tu jeszcze trzy inne, najprawdopodobniej będące członkami rodziny Farenheid.

Budowlę z piramidą, choć dużo smuklejszą, wzniósł między 1791 i 1792 rokiem w swoim Nowym Ogrodzie w Poczdamie król pruski Fryderyk Wilhelm II, który był masonem. Bycie masonem nie należało do rzadkości także w Prusach Wchodnich. Zarówno Johann Friedrich Heinrich, jak i Friedrich Heinrich Johann należeli do działającej w Königsbergu loży masońskiej „Zu den Drei Kronen”, założonej w 1760 roku. Masoni część swojej symboliki zaczerpnęli właśnie ze starożytnego Egiptu i posługiwali się między innymi wizerunkiem piramidy.

Niestety nie znamy dokładnych okoliczności powstania „piramidy z Luschnitz”. Nie wiemy kto zaprojektował grobowiec, jak też w którym dokładnie roku on powstał. Można jedynie wnioskować, że grób wybudowano pomiędzy 1806 a 1811 rokiem [Ostatnio (w 2015 r.) ekipa archeologów dzięki  badaniom elektrooporowym we wnętrzu i na zewnątrz piramidy z całą pewnością wykluczyła podpiwniczenie tego obiektu. We wnętrzu piramidy pochowanych jest pięcioro dorosłych (w tym trzy ciała są zmumifikowane) i dwoje dzieci. dotąd sądzono, że we wnętrzu piramidy spoczywa jedno dziecko – trzyletnia córka budowniczego piramidy Johanna Friedricha Wilhelma von Fahrenheid- Ninette. Kim jest drugie dziecko? – nie wiadomo.

Łapo ustalił kolejną nieznaną dotąd okoliczność. „Budowniczy piramidy w Rapie był spokrewniony z Fahrenheidem, odkrywcą skali termometrycznej. Ze wstępnych badań wynika, że słynny gdański uczony był stryjecznym dziadkiem budowniczego piramidy” – przyznał Łapo.

Dotąd powszechnie uważano, że piramida w Rapie została wybudowana dla Ninette ok. 1808 roku, a kształt budowli wynikał z fascynacji ojca dziewczynki kulturą Egiptu. W ocenie Łapo można przypuszczać, że budynek powstał już ok. 1795 roku i jako pierwsza spoczęła w nim Friderike z domu Austin, następnie wstawiano do budynku kolejne trumny. Prawdopodobnie w piramidzie spoczywają: Johann Friedrich Wilhelm (1747 -1834), Friderike z d. Austin (+1795), Friedrich Heinrich Johann von Fahrenheid (1780-1849) i Wilhelmine z d. Lehmann (+1847) oraz  Ninette ( ur.1808r. lub krótko po tym, zm.1811 r. Dane pochodzą z:  http://wiadomosci.onet.pl/olsztyn/archeolodzy-wiecej-szczatkow-w-piramidzie-w-rapie/yt4q2e)], czyli między powrotem Friedricha von Farenheid z podróży, a śmiercią Ninette von Farenheid. Wydaje się natomiast oczywiste, że wpływ na decyzję wybudowania takiego mauzoleum miała zarówno działalność masońska, jak też zetknięcie się z silną egiptomanią w Europie. Ciekawym epizodem w politycznej działalności Friedricha było uczczenie w 1843 roku z jego inicjatywy nadprezydenta T. von Schöna, czołowego działacza opozycji liberalnej, który obchodził 70-lecie urodzin i 50-lecie wstąpienia do służby państwowej, budową obelisku.

Po śmierci „Der Wiese von Angerapp” – Friedricha Heinricha Johanna von Farenheid majątek został podzielony na trzy części. Dobra Kleine Behnuhnen i Angerapp otrzymał jedyny syn Fritz von Farenheid. Pozostałe posiadłości podzielono między siostry Fredericke Charlotte i Emilie Henriette Frederike.

Ostatni potomek rodu w linii męskiej Fritz (31.10.1815 – 08.06.1888) zasłynął, jako twórca wielkiej, unikalnej na skalę Europy wschodniej w tym okresie, kolekcji sztuki w Kleine Beynuhnen.

Członkowie rodziny Farenheid:

Dane demograficzne Angerapp:

Naczelnikami urzędu (Amtsbezirk Angerapp) w Rapie byli:

– 6. 5. 1874: właściciel Farenheid z Beynuhnen 6 lat,

-. , ?:?,

– 3. 12. 1919: najemca Erzberger  z Mieduniszek Małych,

– 14. 7. 1928: najemca Wiemer z Angerapp (Rapy),

– 1. 7. 1930: najemca Fritz Koesling z Rapy.

Jan Modzalewski