Z okazji kolejnej (447.) rocznicy otrzymania przez Gołdap praw miejskich niżej prezentujemy trzy obszerne fragmenty związane z początkami naszego miasta, autorstwa Jarosława Słomy. Historia ilustrowana fragmentami komiksu Marka Pacyńskiego.
Jak powstała Gołdap 1
Daniel Wilhelm Schröder w swoim opisie Gołdapi cytuje biografa księcia Albrechta Hohenzollerna – Friedricha Samuela Bocka, który w opublikowanej w 1745 r. w Królewcu książce „Leben Herzogs Albrechts” pisał, że książę wkrótce po założeniu Margrabowej (Olecka) podjął w 1565 roku decyzję o założeniu nowego miasteczka (Städtchen), „Im insterburgiswcher hinter Romitten” – „w starostwie wystruckim za Romintami”. Dlatego też 16 grudnia 1565 władca Prus Książęcych wydał polecenie starostom Rynu, Olecka (Stradun) i Wystruci wyszukania właściwego miejsca. Zadanie to otrzymali Georg von Krösten starosta ryński, Lorenz von Halle starosta olecki (straduński) i Florian von Bredien starosta wystrucki. Ich wybór padł na grunty nad rzeką Gołdapą należące głównie do wsi Szyłajty (Sileiten, Schileiten). W tejże wsi znajdował się folwark książęcy (dwór) wzmiankowany w 1551 jako „Hof Goldap eines herzoglischen Wildschussen” oraz owczarnia książęca. Właśnie w 1551 r. po raz pierwszy nazwa Goldap dotyczy osady, a nie rzeki. Nad rzeką Gołdapą w pobliżu owczarni we wsi Szyłajty leżał też tartak wymieniany w księgach rachunkowych starostwa wystruckiego z 1564/65 jako „Schneidemühle uf Goldap zu Schleuse”.
Niektórzy późniejsi autorzy twierdzili że wybór starostów padł na osadę targową (Flecken) Goldap położoną na granicy starostw wystruckiego i węgorzewskiego wytyczonej na rzece Gołdapie. Autorzy mylnie informowali, jakoby już w 1539 r. osada targowa Goldap płaciła dziesięcinę do kościoła w Węgorzewie. W rzeczywistości dotyczyło to nieznanej dziś z nazwy wsi położonej nad rzeką Gołdapą. Potwierdzeniem tej wersji jest fakt nie wzmiankowania wsi czy osady targowej Goldap w księgach rachunkowych starostwa wystruckiego jeszcze w 1564/65.
Według Bocka przyczyną tej decyzji księcia było to, że „król polski nad ełcką granicą zakładał jedno miasto za drugim, dokąd wiele potrzebnych rzeczy księciu odpływało”. Gołdap powstała w trakcie intensywnych kolonizacji terenów puszczańskich nad granicą z Wielkim Księstwem Litewskim. Tereny te nie zasiedlone od XIII stulecia stanowiły przez trzy stulecia naturalne zabezpieczenie przed sąsiadami. Równoległa intensywna kolonizacja tych terenów przez księcia Albrechta i królową Bonę była wyrazem rywalizacji o polityczne i ekonomiczne opanowanie pogranicza i utrwalenie granicy państwowej. Stworzenie ośrodka administracyjnego w terenie nadgranicznym miało zabezpieczyć granicę przed ekspansją osadniczą strony litewskiej, jak też przeciwdziałać napadom Litwinów, a równocześnie powodowało powstanie nad granicą ośrodka handlu i rzemiosła do obsługiwania także terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego przeciwdziałając handlowemu opanowaniu pogranicza przez stronę litewską.
Bock nie miał pewności czy rzeczywiście nowa miejscowość została założona. Jednak szereg faktów potwierdza, że chodzi o Gołdap leżącą niecałe trzy mile od granicy z Wielkim Księstwem Litewskim. Wieś Rominty położona była jedną milę od Gołdapi w kierunku północno-wschodnim. Jadąc z Królewca czy Wystruci Gołdap leżała za Romintami. Obie te miejscowości należały do urzędu w Kiautach i tam płaciła Gołdap podatki.
Dzięki lokacjom nowych wsi i miast szybko wzrastał poziom zagospodarowania tych peryferyjnie położonych terenów Prus. Z punktu widzenia polityki wewnętrznej głównym powodem podniesienia Gołdapi do rangi miasta była potrzeba skrócenia drogi do miasta i stworzenia centrum handlowego dla okolicznych wsi umożliwiając w zamyśle czerpanie dochodów z wymiany wieś – miasto. W promieniu bowiem kilkudziesięciu kilometrów nie było dotychczas ośrodka miejskiego. Olecko leżało 11 mil (80 km) od Wystruci, która podobnie jak będące wsiami Gąbin i Darkiejmy stała się miastem dopiero po powstaniu miasta Gołdapi, leżącego 7 mil od Wystruci, 6 od Węgorzewa, 4 od Olecka,
a 19 od Królewca. Założenie miasta miało też służyć gospodarczej aktywizacji obszarów leśnych pogranicza. Nadzór nad założeniem nowego miasta sprawował w imieniu księcia jego zaufany radca Caspar von Nostitz (1500-1580). W swym opisie Prus z 1578 r. „Haushaltungsbuch des Fürstenthums Preussen” stwierdził: „Bey Romitten, daselbst umblang hatt mein g. herr gewilliget, sall ich ein new stadt anlegen” – „przy Romintach, w tamtej okolicy zezwolił mój pan żebym założył nowe miasto”.
Zapis ten wspiera tezę, że Gołdap jest miastem o którego założeniu wspomina Bock. Nostitz podaje też, iż w związku z powstaniem nowego miasta, które on sam zakładał , grunty wsi Szyłajty zostały włączone do miasta, a książęcą owczarnię i folwark (dwór) Szyłajty przeniesiono do Barkowa ponieważ leżały na gruncie przyznanym miastu – Nowe miasto powstało w pobliżu jeziora zwanego Romitten (Rominty). Miasto zajęło też nadwyżkę gruntów chłopskich wsi Gerkyschken bey Romitten (Jerkiszki przy Romintach czyli Jurkiszki – Jörkischken). Charakterystyczne, że Nostitz nie wspomina wsi Paryńsk (Parinsken, Parisken), która według autorów o dwa stulecia późniejszych również wchłonięta została przez miasto. Jej istnienie uznać należy zatem za wątpliwe. Przypuszczalnie książęcy dwór z owczarnią leżał na miejscu późniejszego Elisenthal (Gołąbki) – okolice obecnej ulicy S. Mikołajczyka. W sąsiedztwie znajdował się też tartak przy śluzie, czyli późniejszy „Schlossmühle” w okolicach współczesnej ulicy Stadionowej. Szyłajty, Jurkiszki i Paryńsk były wsiami chłopskimi. Paryńsk położony był prawdopodobnie niedaleko Pięknej Góry. Nostitz nie wymienia Gołdapi z nazwy. Nazywa ją przykładowo „litewskim miasteczkiem” (littauische Städtlein). W przypisach do wydanej w 1893 roku ksiązki Nostitza Gołdap zwana jest Goldapp oraz Goltkappen. Znawca procesów osadniczych w starostwie wystruckim Otto Barkowski twierdził, że Gołdap powstała na obszarze owczarni Silesten i nazywała się pierwotnie Salaiten. Być może równolegle używano nazwy Goldap i z czasem ta nazwa zaczęła dominować, ale dopiero jednoznaczny zapis w przywileju miejskim przesądził o nazwie Gołdap. Prawdopodobnie wieś Szyłajty stała się zaczątkiem nowego ośrodka miejskiego przekształcając się w osadę targową. W miejscu powstania miasta przechodzić miała przez rzekę Gołdapę przeprawa traktu z Litwy do Księstwa. mógł być to lokalny drugorzędny szlak nie mający istotnego znaczenia dla wymiany handlowej.
Miasto leżało w starostwie wystruckim, powstało jednak na południowym brzegu Gołdapy należącym już do starostwa węgorzewskiego. Rodziło to różne wątpliwości dotyczące przynależności terytorialnej. C. Hennenberger w opisie mapy Prus w 1595 roku pisał „auff dem Angerburgischen Boden, gehöret aber in das Insterburgische Amt” (na brzegu węgorzewskim należy jednak do starostwa wystruckiego).
Cytowany przez L. R. Wernera Cellarius zauważał po łacinie: „Goldap oppidulum ad fluvium Goldorp in Angerburgensi territorio ad Insterburgensem praefecturam pertinens”. (Miasteczko Gołdap nad rzeką Gołdapą na terenie węgorzewskim położone, należy do starostwa wystruckiego). Poprawiając Cellariusa, który przekręcił nazwę rzeki (poprawnie: Fluss Goldappe) pisał Werner:
„Heutiges Tages… wird Goldapp von einigen zu den Samlaendischen gerechnet, da doch diese Stadt nach würklich zu Natangen gehört, wiewohl selblige jeder zeit unter den zu Insterburg gestanden hat”.
Jak powstała Gołdap 2
W przeciwieństwie do funkcji wójta wykonującego obowiązki lokalnego sędziego, burmistrzowi powierzano czynności administracyjne i policyjne. Zakres kompetencji sołtysa i sędziego (Landschöppen) określił wilkierz. Dziedziczne urzędy wójtów (sołtysów) przetrwały do 18 stulecia (w starostwie wystruckim było ich trzynaście). Zniósł te urzędy Fryderyk Wilhelm i zastąpił przez Kammerämter, a następnie Domänenämter. Miasto przewidywano pierwotnie na 100 obywateli. Miało otrzymać 100 włók ziemi. W wyniku zabiegów Rostka, który ściągnął 350 kandydatów, z których część się już pobudowała, liczba ta została już w 1566 podwyższona do 400.
Pierwszych stu obywateli mieszkających przy rynku otrzymało później pełne prawa miejskie (Vollbürger), pozostali mieszkający w uliczkach zwani byli Plässner, Kleinbürger. Planowaną powierzchnie miasta powiększono do 154,5 włók. Stu pełnoprawnych obywateli (Vollbürger) obdzielono po 1 włóce, a 300 Plässner (zagrodników) po 3 morgi. Rostek wystąpił też o nadanie mu nie 8, a 10 włók, prawa wolnego połowu ryb w jeziorze Gołdap i rzece Gołdapie, 10 morgów łąk i 5 morgowego placu pod zabudowę. Przyjęto to i zrealizowano w przywileju. W czerwcu 1566 Rostek wpłacił 800 marek, a 30 października 1566 dalszych 200 do kamery. książęcej wykupując przydział gruntu przewidziany dla urzędu sołtysa. W wydanej w 1595 r. „Erclerung der Preuss grossen Landtafel” C Hennenberger pisał:
„… von Goldappe kann man in Frühling viel Dielen und geschnitten Holz und anderes Hölzer auf den Strömen gen Königsberg flössen”.
„… Z Gołdapi można wiosną wiele bali lub pociętego i innego drewna spławiać rzekami do Królewca.” Według niektórych autorów zajmujących się ówczesną gospodarką leśną swoje powstanie Gołdap miała zawdzięczać w znacznym stopniu handlowi drewnem prowadzonym drogami wodnymi. Bliskie położenie przy granicy, 3 mile od granicy z Litwą świadczyć może o zamiarach wykorzystania położenia nadgranicznego i eksploatacji rzeki jako spławnej arterii w transporcie drewna jak też innych towarów sprowadzanych z Rzeczypospolitej.
Z powodu silnego spadku i wielu progów Węgorapa i Gołdapa stwarzały wiele przeszkód w spławianiu i wymagały uzdatnienia do transportu. Zapiaszczenie koryt obu rzek zakończyło spławianie towarów.
Rozrastająca się wieś Szyłajty, powiększona o grunty okolicznych wsi stała się celem napływu osadników. Zbudowali oni osadę prowizoryczne i nieplanowo.
W trakcie rozmów prowadzonych przez mieszkańców osady, sołtysa i starostę wystruckiego na temat praw przyszłego miasta przyrzeczono jeszcze w 1566 nadanie przywileju podobnego do tego jaki otrzymali mieszkańcy Margrabowej-Olecka. Były to jednak tylko ustne obietnice, a pisemnego potwierdzenia nie mogli mieszkańcy osady uzyskać. Osiedlający się kandydaci na obywateli przyszłego miasta kilkakrotnie występowali o nadanie przywileju miejskiego, między innymi 17 marca 1568 r.
Na skutek śmierci księcia Albrechta, któremu osada zawdzięczała swoje założenie, nie doszło do nadania praw miejskich.
Książę Albrecht Hohenzollern „Stary” zmarł 20 marca 1568 w 78 roku życia, nie zdążywszy nadać nowemu ośrodkowi przywileju miejskiego. Podniesienie Gołdapido rangi miasta nastąpiło za jego następcy Albrechta Fryderyka. Przywilej miejski Gołdapi został wystawiony na zamku książęcym w Królewcu 14 maja 1570 roku w dniu Zielonych Świątek. Miasto zapłaciło za jego wystawienie 300 marek choć pierwotnie żądano od mieszkańców młodej osady kwoty 500 marek.
Oryginał przywileju nie zachował się, zaginął w czasie pożaru w 1582 r. Został wystawiony powtórnie po pożarze 7 listopada 1597 r., a następnie 3 listopada 1623 r. Kopie zawierały identyczne postanowienia jak oryginał. Postanowienia przywileju znamy z kopii zachowanej w księdze wpisów kancelarii książęcej oraz z konceptu sądowego będącego podstawą do sporządzenia oryginału. Oba dokumenty znajdowały się do 1945 r. w Archiwum Państwowym w Królewcu. W imieniu księcia Albrechta Fryderyka, nadającego przywilej miejski, dokument wystawił sekretarz Caspar Dargitz. Założyciel Gołdapi Albrecht I Hohenzollern, margrabia brandenburski, ostatni wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego (od 1511 r.) i pierwszy książę w Prusach był synem Fryderyka Hohenzollerna księcia Ansbach oraz Zofii, córki Kazimierza Jagiellończyka króla polskiego w latach 1447-1492. Albrecht urodził się 17 maja 1490 w Ansbach we Frankonii. Był siostrzeńcem króla polskiego Zygmunta Starego. W Polsce zwano go Olbrychtem (Olbrachtem). Jako syn Jagiellonki imię otrzymał po wuju, królu Janie Olbrachcie.
Po przegranej wojnie z Polską pod wpływem m.in. Lutra przeszedł na protestantyzm i przeprowadził sekularyzację państwa zakonnego. 10 kwietnia 1525 r. złożył w Królewcu hołd lenny królowi polskiemu. Albrecht uzyskał godność senatora Korony Polskiej. Jego tytuł „Książę w Prusiech” potwierdzał pośrednio, że władcą Prus jest król polski. Był lojalnym lennikiem. Utrzymywał kontakty i prowadził korespondencję m.in. z Janem Kochanowskim, Mikołajem Rejem i Mikołajem Kopernikiem. Był mecenasem pisarzy, uczonych, malarzy, muzyków, drukarzy. W 1544 r. założył w Królewcu uniwersytet zwany później Albertyną, któremu król nadał takie same prawa jakie posiadał Uniwersytet Krakowski. Królewiec stał się ważnym ośrodkiem piśmiennictwa reformacyjnego. Ukazał się tu pierwszy polski przekład Nowego Testamentu 1551-1552. W 1574 r. Hieronim Malecki z Królewca pisał o Albrechcie: „ pilnie się o to starał, aby szczyra i prawa nauka w księstwie jego rozsyrzona była, a osobliwie polskim językiem.” Fundował stypendia dla Polaków i Litwinów aby jako pastorzy mogli głosić słowo Boże w językach ojczystych parafian, żeby „wszyscy, którzy z okolic pochodzą gdzie po polsku lub litewsku mówią, w używaniu tych języków się ćwiczyć mogli.”
Dążąc do zagospodarowania Prus, sprowadzał osadników z Polski m.in. z Mazowsza. Zajmował się teologią, sztuką wojskową, był bibliofilem. Prowadził rozległą korespondencję z wybitnymi umysłami w Europie. Odegrał ważną rolę w dziejach polskiego protestantyzmu. Popierając polską szlachtę protestancką liczył na objęcie tronu po ostatnim Jagiellończyku – Zygmuncie Auguście. Nie doczekał: zmarł 20 marca 1568 r. w Tapiawie (Tapiau obecnie Gwardiejsk) koło Królewca. Pochowany został w katedrze królewieckiej.
Jak powstała Gołdap 3
Władzę w Prusach po śmierci księcia Albrechta I przejął jego syn Albrechta Fryderyk Hohenzollern. Urodzony 29 kwietnia 1553 roku w Neuhausen pod Królewcem, był synem Albrechta I Hohenzollerna i jego drugiej żony Anny Marii, księżnej von Braunschweig-Calenberg. Otrzymał gruntowne wykształcenie. W 1569 roku w Lublinie złożył hołd królowi Zygmuntowi Augustowi. Wydarzenie to opisał naoczny świadek Jan Kochanowski. Po śmierci ostatniego Jagiellona był wysuwany przez polskich luteran jako kandydat do korony polskiej. Około 1572 r. wystąpiły u niego objawy choroby umysłowej. Przemożny wpływ zdobył wtedy jego stryjeczny brat, książę Jerzy Fryderyk Ansbach ze współlennej linii frankońskiej, który uzyskał zgodę króla Stefana Batorego na sprawowanie opieki nad chorym i administrowanie księstwem. Jako opiekun chorego księcia Albrechta Fryderyka przejął rządy w Prusach w 1578 r. Nadając przywilej miejski Gołdapi książę pruski Albrecht Fryderyk miał wówczas 17 lat. Zmarł 28 sierpnia 1618 roku w Fischhausen (Rybaki, obecnie Primorsk).
Mocą przywileju miasto otrzymało 154 włóki i 15 morgów (czyli pół włóki) nad rzeką Gołdapą. Z tego tereny pod zabudowę (Baustellen) zajmowały 7,5 włóki z przeznaczeniem na 400 działek dziedzicznych (Erben). Zatwierdzając Bronisza Rostka jako sołtysa (wójta) przywilej przyznał i potwierdził sołtysowi dziesięć włók gruntu. Cztery zaś włóki zapisano pastorowi. Stu pełnoprawnym obywatelom mieszkającym przy rynku (Ring) przyznano 103 włóki. Trzystu mieszkańcom osiedlonym w uliczkach (Pläsner) przyznano 30 włók, czyli po 3 morgi na każdy dom. Jedna działka Erbe miała mieć jedną włókę. Wszystkie działki z prawem warzenia piwa miały mieć Gasthof. Mieszkańcy otrzymali swoje parcele dziedzicznie na prawie chełmińskim. Na rynek (plac) przewidywano 12 morgów, odpowiadało to powierzchni 3 hektarów. Dla porównania w sąsiedniej Margrabowej wytyczono rynek o powierzchni 7 hektarów. Był to rynek największy w Niemczech.
Miasto było lokowane na wzór Olecka, dlatego przywilej zawiera wzmiankę, iż łokieć (chełmiński) i ciężarki do szaflika mają być identyczne z używanymi w Olecku. Miasto to stosowało łokieć i wagę takie jak Ełk. Wzrost wielkości jednostek miar i wag postępował w Prusach w miarę oddalania się od Królewca.
Równocześnie z przywilejem miasto otrzymało też zatwierdzony przez księcia wilkierz. Oba dokumenty określiły zasady funkcjonowania przyszłego miasta. O zawartości wilkierza wiemy niewiele, zaginął on bowiem dawno i treść jego znana jest tylko w ogólnym zarysie. Wilkierz regulował zakres kompetencji wójta i ławników, zasady ich wyboru oraz przepisy policyjne, jak też zarządzenia przeciwpożarowe, określenie trybu naprawy szkód wyrządzonych przez bydło. Wilkierz ustalał dokładnie zasady sprzedaży działek, warzenia piwa, ruchu targowego, uprawnienia produkcyjne poszczególnych zawodów. Gołdapianie sami ustanowili wilkierz, a książę jedynie nadał mu obowiązującą moc prawną.
Mieszkańcy miasta zostali zobowiązani do posłuszeństwa i wykonywania poleceń burmistrza, wójta, rady i ławy. Wraz z przyznaniem miastu prawa chełmińskiego przewidziano powołanie burmistrza, rady miejskiej i ławy. Wyboru burmistrza, magistratu i ławników miano dokonywać corocznie w piątą niedzielę przed Wielkanocą w obecności starosty wystruckiego. Obecność przedstawiciela księstwa podczas wyborów władz miejskich była zwyczajem przyjętym w Prusach. Rada miejska była instytucją odwoławczą od wyroków sądowych sołtysa (wójta). Następną instancją starosta w Wystruci, a najwyższą – sąd dworski w Królewcu (Hofgericht). Sołtys dziedziczny przewodził sądowi miejskiemu (ławie miejskiej). Z czasem jednak sołtysa zastąpił wybieralny sędzia miejski. Nadzór administracyjny i policyjny nad miastem pełnił burmistrz z radą miejską. Rada wraz z burmistrzem dbać miała, aby na targu nie było oszustw co do jakości towaru, miar i wag. Rada miejska otrzymała pieczęć z herbem wraz z pouczeniem, iż ma używać jej do wydawania dokumentów związanych ze swą działalnością. Pieczęć przedstawiała herb miejski okolony napisem: SIGILLUM SENATUS GOLDAPPENSIS ANNO 1570. Burmistrz i rada (magistrat) funkcjonowały od roku 1570. W 1618 r. został wprowadzony urząd wiceburmistrza.
Rada miejska w XVII w. zbierała się w ratuszu dwukrotnie w ciągu tygodnia (we wtorki i piątki). W 1692 liczyła osiem osób. Jej jurysdykcji podlegali wszyscy mieszkańcy miasta, sprawowała też nadzór nad obszarami miejskimi, lasem miejskim, powoływała diakona, rektora i kantora. Rada sporządzała taryfy na chleb, mięso i piwo. W przypadkach śmierci członka rady wybierano nowego, którego zatwierdzić miał dwór książęcy.
Nadany przywilej miejski został uznany przez mieszkańców za nie w pełni spełniający ich oczekiwania oraz obietnice z okresu rokowań o nadanie praw.
Przez kolejnych 25 lat mieszkańcy czynili starania o rozszerzenie przywileju o wcześniej przyrzeczone prawa nie uwzględnione w przywileju miejskim. Czuli się pokrzywdzeni w porównaniu z mieszkańcami Margrabowej i starali się uzyskać identyczne prawa jak obywatele Margrabowej. Ci ostatni mogli łowić ryby w jeziorze oleckim i rzece Ledze, także na sprzedaż, łapać zające w sidła oraz trzymać do trzech uli pszczół bez konieczności oddawania połowy miodu księciu.
W 1585 r. przebywającemu w Romintach regentowi margrabiemu Jerzemu Fryderykowi przekazano prośbę o rozszerzenie przywileju. Starania te dotyczyły m.in. nadania obywatelom miasta prawa pełnego rybołówstwa w Gołdapie, 10 włók łąk nad Gołdapą oraz 15 włók puszczy za jeziorem Gołdap. Wniosek ten został odrzucony. Większe uprzywilejowanie mieszkańców Margrabowej uzasadniano faktem, iż zostali oni osadzeni w lesie, który sami musieli karczować, podczas gdy mieszkańcy Gołdapi otrzymali przygotowany już grunt. Jedynie sołtysowi udało się poszerzyć swoje uprawnienia, gdyż jeszcze w 1577 r. otrzymał Rostek prawo połowu ryb w jeziorze Gołdap.
Dwukrotnie odnawiany przywilej nie został uzupełniony nowymi prawami co doprowadziło do zatargów obywateli miasta z Rostkiem.
Jarosław SŁOMA
