Jan Modzalewski m.in. o gołdapskich Bośniakach

Szanowna Redakcjo. Za waszym pośrednictwem pragnę przedstawić dane z XVIII wieku dotyczące Gołdapi.

Gołdap w 1732 roku wraz z kobietami, dziećmi i garnizonem liczyła 1484 osoby. W 1756 roku w Gołdapi było 2000 dusz. W 1769 roku było 2412 osób, w 1770 r. – 2320, 1771 r. – 2371, 1772 r. – 2490, 1773 r. – 2476, 1774 r. – 2382, 1775r. – 2368, 1776 r. – 2361, 1777 r. 2394, 1778 r. – 2465, 1779 r. – 2462, 1780 r. – 2426, 1781 r. – 2433, 1782 r. – 2470, 1783 r. – 2636, 1784 r. – 2621, 1785 r. – 2636, 1786 r. – 2594, 1787 r. – 2627, 1788 r. – 2739, 1789 r. – 2790, 1790 r. – 2660.

W latach 1779 – 1780 związek małżeński zawarło 20 par, urodziło się 113 osób, a zmarło 79 osób.

W 1780 – 1781 związek małżeński zawarło 17 par, urodziło się 129 osób, a zmarło 99 osób.

W 1781 – 1782 związek małżeński zawarło 26 par, urodziło się 96 osób, a zmarło 89 osób.

W 1782 – 1783 związek małżeński zawarło 25 par, urodziło się 100 osób, a zmarło 71 osób.

W 1783 –1784 związek małżeński zawarło 28 par, urodziło się 117 osób, a zmarły 143 osoby.

W 1784 – 1785 związek małżeński zawarło 21 par, urodziły się 143 osoby , a zmarło 81 osób.

W 1785 – 1786 związek małżeński zawarło 15 par, urodziło się 107 osób, a zmarło 90 osób.

W 1786 – 1787 związek małżeński zawarło 25 par, urodziło się 108 osób , a zmarło 63 osoby.

W 1787 – 1788 związek małżeński zawarło 29 par, urodziło się 119 osób , a zmarło 79 osób.

W 1788 – 1789 związek małżeński zawarły 32 pary, urodziło się 107 osób, a zmarło 117 osób.

W 1789 – 1790 związek małżeński zawarło19 par, urodziło się 127 osób , a zmarło 88 osób.

Przez 11 lat związek małżeński zawarło 257 par, urodziło się 1266 osób, a zmarło 1059 osób. Różnica pomiędzy narodzonymi, a zmarłymi wyniosła 207 osób.

W XVIII wieku ludność zajmowała się przede wszystkim rzemiosłem i handlem (pośrednictwo Polska —Królewiec), następnie rolnictwem, hodowlą i bartnictwem.

Zachowało się do dnia dzisiejszego zestawienie składu ludności Gołdapi wg zawodów z około 1790 r. W zestawieniu tym zobaczyć można, jak na miasto liczące 2660 ludności, zarówno duży wachlarz zawodów jak również liczba rzemieślników. Ogółem na 57 rzemiosł

było 348 mistrzów cechowych (Schröder podaje 367) , 168 czeladników (Schröder podaje 172) i 123 uczniów/chłopców (Schröder podaje 131). Zaskakująca tutaj jest nieproporcjonalnie wysoka liczba mistrzów w stosunku do liczby czeladników i uczniów — większość więc warsztatów była jedno lub dwuosobowa. Najliczniejszy był cech szewców , który zrzeszał 72 mistrzów, 49 czeladników i 32 uczniów. Musieli oni prawdopodobnie pracować na eksport, gdyż na zaspokojenie potrzeb miasta z okolicą było ich stanowczo za dużo. Następne miejsce zajmują garncarze: 28 mistrzów, 10 czeladników, 8 uczniów, garbarze: 22 mistrzów, 7 czeladników, 9 uczniów, krawcy: 20 mistrzów, 8 czeladników, 9 uczniów, piwowarzy i gorzelnicy: 19 mistrzów. Produkcja wymienionych wyżej rzemieślników przewyższała z pewnością potrzeby miejscowe.

Dane Schrödera (1790 rok) o ilości mistrzów cechowych, czeladników i uczniów/chłopców
Dalszym świadectwem rozwoju rzemiosła i jego eksportowego charakteru jest ilość i wartość produkcji poszczególnych cechów. I tak dla przykładu: kapelusznicy wyrabiali rocznie 1.920 kapeluszy wartości 512 talarów, roczna wartość produkcji garncarzy wyrażała

się sumą 1527 talarów 30 gr. Całkowita wartość produkcji garncarzy w latach 1779-1785 (w okresie 6 lat) wynosiła 9164 talary.

Z dobrej jakości znany był przede wszystkim chleb i obwarzanki. Miód pitny (Methbrauerei) poszukiwany był na jarmarkach w Królewcu, Kłajpedzie, Tylży, Wielawie, Wystruci i innych miastach.

Handel szczególnie koncentrował się na czterech rocznych jarmarkach w Gołdapi, poprzedzonych lub łączących się z jarmarkami końskimi lub bydlęcymi.

Tak znaczny rozwój rzemiosła wpłynął niewątpliwie na ożywienie handlu. I tak w Gołdapi mamy 13 kupców z 3 pomocnikami 16 chłopcami oraz kramarzy: korzennych 9, żelaznych 9, sukienników 2, jedwabników 2 (z 2 pomocnikami i 1 chłopcem) oraz 2 tabaczników (Tabakramer).

Poruszanie w mieście ułatwione zostało tak na co dzień, jak zwłaszcza w dni jarmarków dzięki wybrukowaniu ulic. Wygodzie mieszkańców, jak i zwiększeniu bezpieczeństwa przeciwpożarowego służyły wodociągi, naprawiane w r. 1789, cysterna, znajdująca się na rynku oraz wykopane tamże cztery studnie.

Układ miasta był b. regularny: z każdego rogu rynku wychodziły po dwie ulice. Charakterystyczne jest tylko, że kościół zbudowano nie na rynku, ale za ulicami, na wzgórzu, bliżej rzeki Gołdapi. Całość opasana została drewnianą palisadą, posiadającą 4 bramy: Wystrucką, Węgorzewską, Młynarską i Kozacką (ta ostatnia nazwa z pewnością późniejsza — z II poł. XVIII w. Przypuszczać można, że stare miasto mieściło się mniej więcej między dzisiejszymi ulicami: Żeromskiego, Szkolną, Partyzantów i Górną.

Około r. 1790 zabudowa rynku wyglądała następująco: pośrodku znajdował się ratusz i kościół, obok nich ławy -piekarskie i rzeźnickie, dalej straż pożarna, cysterna, 4 studnie i szkoła jazdy konnej. Domy przy rynku były przeważnie murowane, parterowe, w większości białe, niektóre tylko szare lub czerwone. Cztery z nich miały przejazd (Thorhauser). W całym mieście znajdowało się wtedy 326 domów mieszkalnych, zgrupowanych przy rynku i 14 ulicach. Z wyjątkiem 6 wszystkie były parterowe, częściowo nawet drewniane. Wolnych placów pod budowę było 104, liczba zaś domów łącznie ze stodołami, spichlerzami i innymi budynkami wynosiła około 1.200. Z budynków publicznych wymienić należy: koszary przy Bramie Węgorzewskiej oraz inne, położone koło domu gen. Lossowa, dalej folusz (budynek lub pomieszczenie, w którym mieści się folusz – maszyna do obróbki/folowania sukna. Warsztat przemysłowy, zajmujący się taką obróbką sukna.), młyn wodny i wiatrak. Na południe od miasta znajdowały się cegielnie i wapniarnia, na północ browar.

Ponadto w mieście znajdowały się 2 probostwa, szpital, 3 duże mosty 19 mostków. Łącznie ze stodołami i ogrodami Gołdap rozciągała się na przestrzeni ½ mili, z polami zaś, łąkami i lasami — 3 mile.

W 1719 r. stacjonował tu przygraniczny garnizon, dla którego niedaleko miasta wzniesiono koszary.

Utworzony na mocy A.K.O (Allerhöchste Kabinettsordre, rozporządzenie królewskie) króla Fryderyka II z 9 sierpnia 1741 r. jako 5 Pułk Huzarów (H 5) pruskiej armii, otrzymał później oznaczenie Pułk Czarnych Huzarów (niem. Regiment Schwarze Husaren). Pierwszym dowódcą pułku został major von Mackroth, jednak jednostka nie nosiła jego imienia. Do 5 września sformowano pięć szwadronów i jeden z nich stacjonował w Gołdapi,

Dopiero wraz z drugim dowódcą pułk zaczęto identyfikować, jak często wówczas czyniono, poprzez nazwisko i odtąd pułk nosił nazwę Husaren-Regiment von Ruesch. Z każdą zmianą dowódcy zmieniano także nazwę pułku. Jednostka nazywała się po kolei:

od 9 maja 1762 r. Husaren-Regiment von Lossow

od 18 października 1783 r. Husaren-Regiment von Hohenstock

od 23 maja 1788 r. Husaren-Regiment von Göckingk

od 29 grudnia 1794 r. Husaren-Regiment von Suter

od 1804 r. Husaren-Regiment von Prittwitz

Regiment Czarnych Huzarów z 1741 roku – Źródło: Richard Knötel Uniformkunde
W Gołdapi stacjonowali też Bośniacy. Bośniacy to elitarna, lekka kawaleria pruska, która powstała w XVIII wieku (około 1745 roku). Pierwszy raz oddziały te wykorzystano podczas wojny siedmioletniej, w liczbie około 1000 ludzi, później w czasie insurekcji kościuszkowskiej. W XIX wieku formację tę zastąpili ułani, również uzbrojeni w lance. W armii pruskiej służyły oddziały bośniackie, które od 1 sierpnia 1745 roku były częścią regimentów huzarów dowodzonych przez Ruescha. Latem tego roku mieszany oddział składający się z 72 jeźdźców pod dowództwem byłego handlarza kamieniami szlachetnymi Stefana Serkisa przeszedł na pruską stronę. Początkowo oddział był częścią polsko saksońskiego regimentu ułanów, który walczył po stronie Królestwa Saksonii przeciwko Prusom w wojnie o sukcesję austriacką.

Serkis uważał, że jego służba jest zbyt skromnie finansowana przez mocodawcę, czyli grafa Brühla. Dlatego też zdecydował się zmienić walczącą stronę i zaproponował swoje usługi królowi pruskiemu. Król pruski Fryderyk Wielki mianował Serkisa rotmistrzem. Jego oddział dowiódł swojej skuteczności bardzo szybko podczas wojny przeciw Austrii.

Gdy podpisano pokój w Dreźnie król rozkazał by oddział bośniacki zaczął stacjonować w Prusach. Zostali oni wysłani do Gołdapi, które stało się pierwszym miastem z garnizonem bośniackim.

Bośniacy byli odziani w czerwone tuniki i szerokie, czerwone spodnie, czarne tureckie surduty, czerwony i biały turban fez. Żołnierze byli uzbrojeni w długą lancę.

Bośniacy z 1755 roku – Źródło: Richard Knötel Uniformkunde

Charakterystyczną bronią, którą się posługiwali była lanca, czyli lekka drzewcowa broń formacji kawaleryjskich. Oddziały te w późniejszym okresie nosiły charakterystyczne, wysokie futrzane czapy ozdobione kitkam (pomponami) i sznurami, do tego żupany ozdobione szamerowaniem i kolorowymi wypustkami. Jako uzbrojenie służyły im szable i lance, podobnie jak ich odpowiednikom w armii carskiej – Kozakom.

Dowódcy Bośniaków

W oddziałach bośniackich służyli Turcy, Tatarzy, Wołosi i Polacy „Towarczys”, którzy wiedzieli jak posługiwać się lancą.

Jako miejsce wiecznego spoczynku wyznawców islamu wybrano małą wyspę na rzece Gołdap.

Bośniacy w 1786. – Źródło: Richard Knötel Uniformkunde

Wissenschaftliche Mittheilungen Aus Bosnien Und Der Heroegovina, Wien, 1902.

Po śmierci Lossowa w 1783 roku dwa regimenty przejął pułkownik Hohnstock, ale w 1788 roku przekazał Bośniaków pułkownikowi Guntherowi. Sztab i szwadrony bośniackiego regimentu, stacjonujące dotąd w Gołdapi, przeniesiono do Ełku.
Z poważaniem Jan Modzalewski