Szanowna Redakcjo

Szanowna Redakcjo. Za Waszym pośrednictwem pragnę przedstawić historię miejscowości Boćwinka.

Boćwinka (niem. Herandstal, do 1938 Bodschwingken) – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie gołdapskim, w gminie Gołdap.

Przez miejscowość przebiega droga wojewódzka nr 650 (dawniej Reichsstraße 136).

W latach 1975-1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa suwalskiego.

Rozległe obszary nad Gołdapą zasiedlono i zagospodarowano w czasach, w których Księstwo Pruskie, lenne wobec Polski, korzystało pod jej ochroną z długotrwałego, wiekowego pokoju.

Wojciech Kętrzyński w „O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, Lwów, 1882 napisał: Boćwinka (Bodtschwinken). Ks. Olbracht nadaje r. 1566 Wilhelmowi Herand, pisarzowi starościńskiemu w Szczytnie, 10 włók boru na prawie magdeburskiem ad utrumque sexum.

J. Kopciał podaje: Herandt miał obowiązek trzymać dużego, silnego konia do pełnienia służby, znał też dobrze język polski i litewski.

Filip Sulimierski w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom II, Warszawa 1881, str. 873 podaje Boćwinka, niem. Bodschwingken, 1.) wś, pow. gołdapski, w dolinie rzeki Gołdap, otoczonej wieńcem wzgórz; 425 mk. ew.; gleba lekka piaszczysta; rolnictwo i hodowla, bydła; st. p.

Mieczysław Orłowicz w Ilustrowanym Przewodniku Po Mazurach Pruskich I Warmii, Lwów—Warszawa, 1923 pisał: Boćwinki (Bodschwingken) od północnej strony najdogodniejszy punkt wyjścia do lasów Czerwonego Dworu (Rothebuder Forst), wśród których leży letnisko, Waldkater, dokąd prowadzi w kierunku południowym przez wspaniały las jezdna droga. Obok leśniczówki Czerwony Dwór, restauracja Leidreitera z pensjonatem dla letników. Boćwinki leżą już w powiecie Gołdapskim.

W książce: Gołdap. Z Dziejów Miasta I Powiatu, Olsztyn Pojezierze 1971 napisano: Boćwinka powstała przed rokiem 1566 na ponad 100 włókach, z których część była wszakże w owym roku jeszcze nie obsadzona. Nadwyżkę 10 włók boru Albrech nadał wówczas na prawie magdeburskim ad utrumque sexum (dla obu płci ) Wilhelmowi Herandtowi pisarzowi starościńskiemu ze Szczytna.

Krystyna Szcześniak w Nazwy miejscowości byłych powiatów gołdapskiego i oleckiego, 1994 napisała BOĆWINKA – wieś, PGR, soł. Główka, p. goł., zał. 1566 r. (…) Czasem obecność żywiołu bałtyckiego widać w nazwach mających kształt słowiański np.: Zachowany wyciąg z aktu lokacyjnego wsi mówi o nadaniu w 1566 r. Wilhelmowi Herandowi ze Szczytna 10 włók ziemi. Nie mówi on o narodowości mieszkańców tej osady, poprzestaje na uwadze, że wieś była dekolonizowana. Jan CH. Pasek, a także nowe źródła wspominają, iż „boćwinkami” nazywano pogardliwie Litwinów. Zatem dana nazwa została nadana miejscowości, w której prawdopodobnie mieszkali Litwini.

Irena Maryniakowa, Elżbieta Smułkowa w Studia językowe z Białostocczyzny: onomastyka i historia języka : praca zbiorowa Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989 napisały: Czasem — jak w przypadku wsi Boćwinka — sprawa była bardziej skomplikowana. Nazwa Boćwinka (podobnie: Boćwiński Młyn, Nowa Boćwinka) jest formacją rodzimą, zbudowaną według zasad panujących w języku polskim. Jest ona jednak pośrednio powiązana z obcymi tradycjami. Otóż przezwisko „Boćwinkowie” nadawano z akcentem obrażającym ; pogardliwym – Litwinom. Notuje to w swoich pamiętnikach J.CH. Pasek (Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, odnoszące się od lat 1656 do 1688, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1977) i Roman Zawliński w Poradniku językowym, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969 podaje: Boćwinkowie – obelżywe przezwisko Litwinów. „A tę głowę, drogo od Moskwy odkupiwszy, sami zdrajcy, boćwinkowie, popiwszy się, marnie zagubili, tyrańsko a niewinnie zabili wojennika szczęśliwego, wodza dobrego i senatora wielce poczciwego, o czem napiszę niżej.”

Jak powstało przezwisko „Boćwinkowie”? Boćwinka, botwina. Z wyrazu łacińskiego beta – burak, ćwikła (w słowniku Mączyńskiego z r. 1564 jest tylko ćwikła) powstał wyraz: botwa, botwina i boćwina, będący nazwą ludową najpospolitszej odmiany buraka. Z upowszechnieniem się boćwiny wyszedł ze zwyczaju barszcz gotowany z rośliny dziko rosnącej, zwanej barszczem, a stał się codziennym pożywieniem barszcz gotowany na Litwie z naciny „boćwinowej”, a w Koronie z samych buraków. Gdy kto wychował się „za piecem” mówiono że „wychował się na boćwinie”. Było także wyrażenie: „do boćwinki dołóż słoninki”. Gdy Litwini drwili z „Koroniarzy”, zapytywali, czy to prawda, że Mazury ślepo się rodzą, ci znowu pytali Litwinów: „czy u waszego Radziwiłła boćwina się urodziła?”.

W polszczyźnie słowo „burak” posiada dwa znaczenia. Powszechnie wyraz używany jest jako nazwa popularnego warzywa o bordowym korzeniu chętnie wykorzystywanego w kuchni. Bywa także wypowiadane jako wyzwisko w stosunku do osoby, której brakuje ogłady, która nie potrafi się zachować zgodnie z przyjętymi normami, ponieważ norm tych nie zna.

Z pewnością nieraz zastanawialiście się nad tym, jak to się stało, że spośród wielu popularnych warzyw to właśnie burak stał się synonimem prostaka. Jeśli sądzicie, że ma to coś wspólnego z kolorem korzenia rośliny, jesteście w błędzie.

Otóż źródła mówią, że już w XVI wieku buraki cieszyły się dużą popularnością w regionalnej kuchni. Szczególnie chętnie gotowano z buraków barszcz i zupę z botwiny. Były to ulubione i codzienne potrawy na Litwie. Zygmunt Gloger w „Encyklopedii staropolskiej” zanotował, że z powodu kulinarnego upodobania do buraków, Litwinów (Polaków litewskich) powszechnie przezywano w innych częściach kraju „botwinami”.

Henryk Sienkiewicz w „Potopie” wkłada w usta Zagłoby to pogardliwe przezwisko, kiedy wojsko dowodzone przez litewskiego magnata pozwala się wymknąć królowi szwedzkiemu z oblężenia.— „Podrwili boćwinkowie;— zawołał Zagłoba. — Ha! trudno! Musim znów dziurę w Rzeczypospolitej na współkę łatać!” – czytamy w powieści.

Z czasem „boćwina” zastąpiona została popularniejszym „burakiem” i tym pogardliwym przezwiskiem określano nie tyle mieszkańców konkretnego regionu, co wszystkich tych, którzy nie opanowali zasad dobrego wychowania.

W roku 1618 rządy w Prusach Książęcych objęła ta linia Hohenzollernów, która panowała w Brandenburgii. Władcy ci, wykorzystując osłabienie Polski wojnami ze Szwecją, wyłamali się z lennej zależności, a wiek później — już jako (od roku 1701) królowie pruscy — dążąc do połączenia swych włości stali się inicjatorami rozbiorów Polski.

Polityka Hohenzollernów wtrąciła Prusy Książęce w szereg wojen. W tymże 1657 roku, w którym zrywały one związki państwowe z Polską, zostały najechane przez Tatarów. Ucierpiały wówczas również wsie nad Gołdapą. Tatarzy znaczyli swój pochód ogniem i mieczem. Uprowadzili tysiące mężczyzn i kobiet w jasyr. Zrabowali konie, bydło i owce. Ludność ocalała z pogromu nie miała czym uprawiać i obsiewać swych pól. Setki włók leżały odłogiem.

Okolice te jeszcze nie zdołały zaleczyć ran, a już spadła na nie nowa klęska. Była nią dżuma, szalejąca w całej środkowej Europie podczas wojny północnej (1700—1721). Nad Gołdapę została zawleczona w roku 1709 zaraz po wyjątkowo mroźnej, bezśnieżnej zimie, której ofiarą padła armia szwedzka pod Połtawą. Odnotowano najniższą wówczas w tej części Europy temperaturę, którą gdańszczanin Fahrenheit określił jako 0° w swojej skali, używanej po dziś dzień w krajach anglosaskich. Podobno ptaki zamarzały w locie. Jeszcze około Zielonych Świątek na polach i łąkach brak było kwiecia. Zima ta spowodowała nieurodzaj, a następnie drożyznę i głód. I wówczas pojawiła się dżuma. Pochłonęła ona w latach 1709—1710 tysiące ofiar. W Sumowie spośród 226 mieszkańców pozostały przy życiu zaledwie trzy osoby. W Regielach zmarło 110 osób, w Skoczach 107, w Siedlisku 103, w Boćwince 103, w Miczułach 103, w Rożyńsku 118, w Kośmidrach 99, w Barkowie 63, Rogalach 42, w Kamionkach 41. W Dąbrówce Polskiej zmarli wszyscy mieszkańcy, 147 osób. Również wszyscy mieszkańcy wymarli w Kowalkach, Kozakach i Gasewie.

W wieku XVII – XVIII wieś zajmowała obszar 115 włók. W 1817 roku mieszkało 4 właścicieli majątków ziemskich, 15 wolnych chłopów, 18 zagrodników, 3 chałupników oraz młynarz, nauczyciel, szlachcic i karczmarz. W 1895 roku wieś zajmowała obszar 896 ha; składała się z następujących jednostek: Stara Boćwinka, Boćwiński Młyn, folwark Boćwinka, Kettenberg (dziś Okrasin), Nowa Boćwinka.

W 1895 roku mieszkało 459 mieszkańców. W 1910 roku w Boćwince mieszkały 522 osoby. W 1933 roku w Boćwince mieszkało 525 osób. W 1939 roku w Boćwince mieszkały 694 osoby.

W 1906 roku właścicielem majątku o powierzchni 353,54 ha był Hermann Okrassa. W majątku działała gorzelnia i hodowano konie oraz bydło.

W 1921 roku właścicielem majątku był Wilhelm Borowski. Jego majątek miał powierzchnię 108 hektarów w tym 2 hektary pod wodą. W majątku hodowano 18 koni, 82 sztuki bydła, 16 owiec i 35 świń.

W 1932 roku  właścicielem majątku był Wilhelm Borowski. Jego majątek liczył 108 hektarów w tym 6 pod wodą. W majątku hodowano12 koni,  80 sztuk bydła i 20 świń. Posiadał tartak. Boćwiński Młyn początkowo składał się z dworu i młyna wodnego.

W 1945 roku uruchomiono poniemiecki młyn, a następnie tartak trzygatrowy (należał do W. Borowskiego). Wkrótce też zagospodarowano (w 1946 – w 70 procentach) – jako jeden z pierwszych w powiecie –  majątek Boćwinka (129 ha), który stał się siedzibą nowo utworzonego klucza PNZ. W 1949 roku przekształcono go w PGR., które przejęło młyn i tartak.

W roku 1953 były w powiecie gołdapskim 2 zespoły PGR (Gołdap i Boćwinki) władające łącznie 17021 ha ziemi, co stanowiło 54, 9% ziemi ogółem.

W latach 1947–1949 zapoczątkowano odbudowę małych i średnich obiektów przemysłowych najmniej zniszczonych w czasie działań wojennych w tym tartak w Boćwince, o którym wspomniano wyżej.

W roku 1947 w Gołdapi powstało Państwowe Liceum Rolnicze, którego uczniowie odbywali tzw. ćwiczenia praktyczne i praktyki wakacyjne między innymi. w PGR Boćwinka.

Po likwidacji PGR majątek przejęła AWRSP (część została wydzierżawiona).

Plan miejscowości i założenia sprzed 1945 roku

We wsi przetrwał, chociaż bardzo zniszczony, XIX-wieczny dwór. Wydłużony dwór – jest to budynek z 19 wieku. Dziś jest własnością Państwowej Agencji Nieruchomości Rolnych (dawniej Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa – AWRSP ). Podczas II wojny światowej dwór nie został zniszczony, ale po jej zakończeniu ulegał systematycznej dewastacji. Nie jest to  zbyt efektowany obiekt: parterowy, murowany, postawiony na planie wydłużonego prostokąta, pokryty wysokim, mansardowym dachem, z pięcioma lukarnami w dolnej połaci od frontu. Elewacja frontowa urozmaicona dwoma niewielkimi ryzalitami. W jednym z nich, zachodnim, znajdowało się główne wejście. Do wschodniej elewacji bocznej dobudowano drewnianą werandę.

W 1736 roku rozpoczęto budowę szkoły, która w 1800 roku liczyła 51 uczniów. W 1978 roku  w szkole w Boćwince było 130 uczniów.

Przez wieś przebiegała budowana w latach 1917- 1918 magistrala kolejowa z Chojnic przez Morąg, Bartoszyce, Kętrzyn, Węgorzewo, Gołdap do Olity (na Wilno), miała znaczenie strategiczne dla wojska niemieckiego, ale jej budowa nie została ukończona. Pociągi kursowały na lokalnych trasach do roku 1945, kiedy to wycofująca się Armia Czerwona rozebrała tory.

Na zdjęciu Boćwinka: u góry stacja kolejowa (dzisiaj pozostał tylko ten mały budyneczek, który stanowi prywatną własność), na dole po lewej urząd pocztowy, a po prawej stronie zdjęcia młyn

We wsi (w parku po prawej strony drogi „biegnącej” z Bań Mazurskich do Gołdapi) znajdują się dwa pomniki. Pierwszy z nich upamiętnia postać Hindenburga [Na początku I wojny światowej Paul Ludwig Hans Anton von Beneckendorff und von Hindenburg został powołany do czynnej służby jako dowódca 8 Armii (od 22 sierpnia 1914 roku). 30 sierpnia 1914 roku jako dowódca 8. armii odniósł zwycięstwo nad wojskiem rosyjskim pod Tannenbergiem w Prusach Wschodnich oraz nad Jeziorami Mazurskimi. Na terenie dawnych Prus Wschodnich, w pobliżu wsi Sudwa (na przedmieściach Olsztynka), znajdują się pozostałości fundamentów po mauzoleum marszałka Paula von Hindenburga. Pomnik-mauzoleum zbudowano dla uczczenia zwycięstwa Niemców nad armia rosyjską w sierpniu 1914 roku. W dniu 7 sierpnia 1934 uroczyście pochowano tam zmarłego Hindenburga, co jednak nie było zgodne z ostatnią wolą marszałka. W pogrzebie brał udział Adolf Hitler. 2 października 1935 roku trumnę ze zwłokami Hindenburga przeniesiono do specjalnie przygotowanego Honorowego Podwórca (Ehrenhof). W styczniu 1945 roku Niemcy w ostatniej chwili zdążyli wywieźć w głąb Niemiec trumnę z jego zwłokami. W kilka dni później pomnik został wysadzony w powietrze przez wycofujące się wojska niemieckie. Obecnie szczątki feldmarszałka spoczywają w kościele św. Elżbiety w Marburgu nad rzeką Lahn w Hesji.]

Kamień pamiątkowy upamiętniający postać Hindenburga

Drugi z nich to pomnik poległych w czasie I Wojny Światowej. Na tablicy pamiątkowej umieszczone są następujące nazwiska (niektóre z nich są polsko brzmiące) : Hermann Fronzeck, Rudolf Fronzeck, Hugo Kunkel, Oskar Gronau, Emil Meyhofer,Hermann Przykopanski, Karl Salewski, Hermann Salewski, Eduard Moritz, Heinrich Moritz, Rudolf Fronzeck, Fritz Wensack, August Plettner, Karl Plikat, Fritz Pletzer, Emil Pichot, Franz Bonalus, August Jeworowski, Gustav Hempel, Franz Burba.

Pomnik poległych

We wsi znajduje się cmentarzysko kurhanowe z rodzinnymi grobami ciałopalnymi z późnego okresu rzymskiego i okresu wędrówek ludów; znaleziono w nich ozdoby i monety rzymskie Trajana i Hadriana. Odkryto także grób ciałopalny i osadę z okresu rzymskiego, a w niej pozostałości chaty o konstrukcji słupowej i jam odpadkowych.

W strefie (Boćwinki) leży kilka (dwa lub trzy?) cmentarzysk, różnie określanych w przedwojennej literaturze jako Bodschwingken, Alt-Bodschwingken, Klein-Bodschwingken lub Neu-Bodschwingken. Stanowiska te włączane są tradycyjnie do tzw. skupienia gołdapskiego kultury sudowskiej.

Opis grobu 1 z Nowej Boćwinki oraz opis zabytków i miejsca ich zalegania opublikował Otto Tischler (1879) na podstawie informacji badacza stanowiska R. Klebsa. Zamieścił również rysunki szpili, naczynia i zapinki 1. Zdjęcia i liczne szkice wszystkich zabytków (w tym drugiej zapinki) znajdują się również w katalogu wystawy w Berlinie (Album 1880, tabl. 8.389) oraz w licznych archiwaliach dotyczących terenów Prus Wschodnich (Jakobson, Archiwum; Jankuhn, Archiwum; Schmiedehelm, Archiwum 7.20d/56; Prussia- -Fotoarrhiv748.1)

Rysunek pochodzi z pracy Paweł Szymański Grób1 z Nowej Boćwinki. Kilka uwag i dygresji na temat niektórych cech późnorzymskich zapinek Bałtyjskach.

Z poważaniem Jan Modzalewski