Szanowna Redakcjo

Za Waszym pośrednictwem pragnę przedstawić informacje dotyczące miejscowości Grodzisko i góry o tej samej nazwie, które możemy wyczytać w dostępnych źródłach.

Grodzisko niem. Heidenberg od 03-06-1938 (nazwa zatwierdzona 16-7-1938r.) do 1945, Grodzisko do 25-08-1925, Schloßberg od 26-08-1925 do 02-06-1038r. – wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie gołdapskim, w gminie Banie Mazurskie.

Wojciech Kętrzyński, O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich podaje: Grodzisko (Heidenberg, Grodtsiszken). Wawrzyniec Roch, starosta węgoborski, sprzedaje Wojtkowi Skorupczykowi z powiatu leckiego 44 włók puszczy, położonych za Kutami i Piłakami, celem założenia wsi dannickiej; sołtys otrzymuje 4 włóki, płacąc za nie 168 grzywien. 10 lat wolności. Dan dnia 4 Marca r. 1566.

A. Wakar (1971 rok) podaje: Pierwsze wzmianki o Grodzisku pochodzą z roku 1566, kiedy to starosta węgorzewski sprzedał Wojtkowi Skorupczykowi z powiatu giżyckiego 44 włóki puszczy w okolicy miejscowości Piłaki oraz Kuty, w celu założenia tam wsi czynszowej. Za 4 włóki sołeckie Skorupczyk płacił 168 grzywien. Osiedleńcom przyznano 10 lat wolnizny.

W Grodzisku urodził się (* 11. August 1657 in Schloßberg bei Insterburg; † 30. August 1729 in Langheim pol. Łankiejmy) Henryk Wilhelm von der Groeben, późniejszy oficer wojsk polskich za Jana III Sobieskiego (dann in polnischen Dienst unter König Johann Sobieski).

W latach 1709-1710 epidemia dżumy pozbawiła życia 51 mieszkańców wsi. W 1895 roku wieś liczyła 549 mieszkańców (448 ew., 101 in. chrześc.), 69 budynków mieszkalnych, 96 gospodarstw domowych, szkoła, o łącznej powierzchni 1010,6 ha, parafia Kuty.

Liczba ludności  w latach: 1867 – 594 osoby, 1885 – 499 osób, 1905–  490 osób, 1910 – 450 osób, 1933  – 566 osób.

W 1939 roku Grodzisko liczyło 540 mieszkańców i miało 1263,4 ha gruntów. Ostatnim sołtysem przed wojną był rolnik Carl Meckelburg.

Wieś w latach 1955-1972 należała do gromady Lisy. W roku 1978 miejscowość liczyła 303 mieszkańców, 63 gospodarstwa na 675 ha.

W latach 1975-1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa suwalskiego.

Miejscowość w 2010 roku liczyła 79 mieszkańców, a z Grodziskiem Kolonia 119.

Zabudowa miejscowości pochodzi głównie z przełomu XIX i XX wieku i ma charakter kalenicowy. Charakterystycznym elementem architektury miejscowości Grodzisko jak również dawnych Prus Wschodnich są strome dachy kryte dachówką ceramiczną koloru ceglasto-czerwonego.

Szkoła w Grodzisku została założona w 1741 roku i składała się z dwóch klas. W 1887 roku liczba uczniów wynosiła 113 osób, a w 1928 roku było ich 81. Szkoła posiadała 25 mórg ziemi. Budynek została odbudowany w 1877 roku.

Nauczycielami w Grodzisku byli : Skrotzki (1741), Jakob Broszio (1789), Conrad (1836, 1871), August Balzer (1880), Witt (1900-1923), Emil Kurpjuweit (1923-1938), Karl Gindl (1939), August Thies (1939-1944) oraz Wilhelm Gamball (1900-1901), Oskar Lampert (1901), Karl Drost (1908-1910), Paul Dehring (1910-1918), Emil Kurpjuweit (1914-1923), Helmut Ritter (1922-1925), Imber (1925-1935), Erich Risch (1935-1937), Fritz Heyer (1937-1944).

Szkoła w Grodzisku

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom II podaje: „Grodzisko 1.), niem. Grodisko, wieś, pow. węgoborski, 2 mile na wschód od Węgoborka (Węgorzewa), na pruskich Mazurach. Zaraz przy wsi znajduje się dość wysoka góra spadzista. O niej teraz jeszcze opowiadają, iż tam kiedyś za dawnych czasów stał zamek. Pan tego zamku był bardzo niesprawiedliwy i okrutny; ludzi po drodze napadał, gdzie mógł wszystko zabierał i skarby na tym zamku chował. Także i syn jego dorosły jedynak dopomagał ojcu w łupieztwie. Razu pewnego kiedy ów syn napadł był z swoją hordą przejeżdżających opodal drogą z towarami kupców, został od nich zabity. Ojciec okrutny nie posiadał się teraz ze złości i postanowił wszystkich ludzi, których tylko napotka, pozabijać. I tak już wielu pomordował ze swojego zamku. Aż dopiero pobożny jakiś pielgrzym o tem usłyszał, przybył tu i owego rycerza przeklął, że się w psa czarnego zamienił. Zamek wtedy cały ze wszystkiemi skarbami i mieszkańcami zapadł się w ziemię, i tylko staw niezgłębionej wody po nim na górze został. Nocą, kiedy duchy się ukazują, zwykle widywano w stawie owego psa czarnego, jak leżał na małem czółnie i pływał po wodzie. Ale potem przybyło tu o niedzieli za dnia kilku ciekawych chłopów i chcieli wodę zmierzyć, bo mówiono, iż nie ma gruntu. Wzięli kamień na linie uwiązany i spuszczali… Aż naraz wielki trzask i skomlenie nieznośne, jakoby psa, w wodzie powstało! Przestraszeni wszyscy uciekli, i od tego czasu owego psa czarnego na zaklętej górze nie widziano. Nawet woda w stawie powoli wyschła. A teraz ludzie tak mało są trwożliwi, że oną górę rozorali i sieją.” i „Zaraz przy wsi znajduje się dosyć stroma i wysoka góra, z której jest widok na kilka mil. Wierzchołek ma dość obszerny, zrównany, tylko w pośrodku widać wklęsłe wydrążenie. Nie podpada już prawie wątpieniu, że tu zamek niegdyś istniał obronny. Lud dotąd jeszcze zowie oną górę „Grodzisko“; resztki różnej zbroi, miedzi, żelaza, stare monety nieraz tu natrafiano. Nawet ostatki niejakie murów i fundamentów widziano przed niedawnymi czasy. Jest ciekawem, co pisze o tej górze pilny badacz historycznych zabytków mazurskich, proboszcz Drygalski z pobliskiej wsi Kuty r. 1726. Oto jego słowa: „Góra ta bardzo stroma i wysoka; tylko z północy mógł być do niej przystęp. U wierzchu w ziemi widać znaczne wydrążenie, w którem za dawniejszych czasów woda przez całe lato się zachowywała. Aż dopiero gdy tu we wsi Grodziskach wody nie było, to mi powiadał stary człowiek, że wtedy ze strugi u podnóża tej góry płynącej chcieli wodę do siebie sprowadzić. I gdy kopali, znaleźli w ziemi rury drewniane, które oczywiście wodę z jeziora gozowskiego, o pół mili ztąd leżącego, na oną górę sprowadzały.”

Gasewskie (Gąsewskie) Jezioro (Gusewscher See –1726, Gassewer See –1900,Gassöwer See) – dawniejsze jezioro, z którego podobno ciągnięto wodę na górę Schloss B. (Góra Grodzisko – 191 m) rurociągami ze świerkowych pni. Dawne jezioro (Ehemal See Gassowen) – teraz są to łąki na północny – zachód od wsi Gąsewo. Gąsewo zostało założone w 1595 roku, jako Gassewen. Po wojnie nazwano Gasewo – 1951 r., Gąsewo – 1980r. – dawna wieś (Gassoewen, Gassewen –1785, Gassöwen – 1937, Heidenberg II –1939, Heidenberg B) to obecnie część wsi Grodzisko. W Gąsewie znaleziono relikty osiedla nawodnego z wczesnej epoki żelaza (odkryte około 1898 roku) oraz cmentarzysko ciałopalne, płaskie z okresu rzymskiego.

W dalszej części Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom II podaje: „Ponieważ przy tej robocie rury popsowali, woda zaraz przestała lecieć, i teraz na górze jest sucho. Znaleziono też na górze różne monety i zabytki starej zbroi, które o wysokim wieku zamku tutejszego dość wyraźnie świadczą. Ja sam posiadam między innemi 2 monety z tej góry; wielkie są one jak pruski talar, z miedzi albo innego kruszcu mięszanego robione; po jednej stronie pięknie zachowana męska postać z napisem: „Alexander Imperator Romanus,“ na przeciwnej obraz Marsa bożka z strzałami i łukiem i napisane: „Mars“. ”

Töppen  w „Geschichte von Masuren” napisał: „Na wschód od Węgorzewa w stronę wsi Brzozówko ciągną się łagodnie pagórki. Za Brzozówkiem stają się wyższe, a w parafii Kuty, szczególnie w pobliżu wsi Piłaki Wielkie osiągają już znaczną wysokość. Wśród nich znajduje się Grodzisko, leżące obok wsi o tej samej nazwie. Caspar Hennenberger w 1595 roku wspominał „piękne dawne wzgórze zamkowe”. Proboszcz Georg Andreas Helwing także pamiętał o nim zauważając, że droga na to wzniesienie jest stroma i nieprzystępna, a na szczycie można rozpoznać jeszcze ruiny i zapadliska dawnego umocnienia. Dodał, że znajdowano tam najróżniejsze pozostałości z żelaza i brązu, broń i tym podobne wyroby . Grodzisko dokładniej opisuje w 1726 roku proboszcz Paul Bernhard Drigalski z Kut: „Wejście na tę górę z powodu okropnych wysokości i stromości jest prawie niemożliwe. Tylko północny stok schodzi nisko i tamtędy zapewne wiodła droga na szczyt. W widocznym jeszcze szańcu musiała być brama, pozostało tam bowiem przebicie. Z pewnością wzniesienie dźwigało twierdzę, świadczy o tym wiele pozostałości. Rozegrała się tam także spora bitwa, gdyż odnaleziono liczne instrumentu bellica, jak żelazne groty oszczepów i strzał, różnego rodzaju mosiężną broń i ostrogi. Góra ma około 4 do 5 zagonów długości i tyleż szerokości. W środku widać zagłębienie, w którym dawniej stała woda. Ale – jak mi opowiadał pewien starzec – gdy we wsi zabrakło wody i wieśniacy osuszyli leżącą u podnóża góry rzeczkę, znaleźli w ziemi świerkowe rury prowadzące wodę z oddalonego o ćwierć mili Jeziora Gasewskiego. Gdy rozbili  te rury, zniknęło także źródło na szczycie. Z wielu odnalezionych tam pamiątek, udało się zachować przede wszystkim dwie identyczne monety z miedzi lub stopu metali, wiellkosci tynfa i grubości talara. Ńa jednej stronie był wybity wizerunek młodego mężczyzny i napis Alexander Imperator Romanus, na drugiej – portret boga z łukiem i strzałą, podpisany Mars.

Potem otrzymałem bransoletę z takiego samego metalu, otwartą, mogła być więc wciągana i ściągana. Posiadam jeszcze kamień przypominający polski obuch, z otworem w środku. Było to bez wątpienia narzędzie wojenne. Podróżnik (R. Jonas w Die drei Brüderberge, Neue Preussische Provinzial-Blätter) z 1847 roku napisał o Grodzisku, że „jeszcze trzy lata temu na jego wierzchołku znajdowała się woda, resztki stawu, który przed kilkoma dziesiątkami lat był rozległy i głęboki. Na wzgórzu znajdują się stare mury, wcześniej zapewne stała tu budowla. Powodów do takiego przypuszczenia dostarcza cała powierzchnia góry. Jej szczyt dominował nad okolicą. Wspięcie się na nią sprawiało niejaką trudność, gdyż ściany wzniesienia idą stromo w górę i jedynie północne zbocza porastają zarośla”

Plan sytuacyjno-wysokościowy grodziska w miejscowości Grodzisko. Grodziska Warmii i Mazur. Stan wiedzy i perspektywy badawcze pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Warszawa – Zielona Góra 2013

Orłowicz napisał:  „Ze stacji kolejowej (Popioły) idzie się gościńcem 6 km na południe do wioski Grodzisko, gdzie znajduje się wygodna gospoda. Nad ostatnimi domami wioski wznosi się strome wzgórze o spłaszczonym szczycie (191 m.), gdzie istniał gród starych Prusaków, po którym pozostał wał. Znajduje się tu w ziemi wiele średniowiecznej broni. Jest to jedno z największych grodzisk na Mazurach – niegdyś musiało być dobrze obwarowane i zaopatrzone, o czem świadczą resztki wodociągu do jeziora Gąsewskiego. Wśród wykopalisk znaleziono tu monety rzymskie.”

Jak podaje Toeppen: „Pastor Jerzy Andrzej (Georg Andreas) Helwing twierdził, że grody na wzniesieniach były jednocześnie strażnicami, z których przekazywano widoczne z oddali sygnały świetlne, oraz miejscami obronnymi, w których okoliczni mieszkańcy znajdowali kryjówkę i ochronę przed silniejszym nieprzyjacielem. Były to także siedziby nobilów (lokalnych władców). Linia Węgorzewo – Giżycko – Okartowo – Pisz miała dla Krainy Mazurskiej strategiczne znaczenie już w czasach pogańskich. Rolę tę zachowała i w latach panowania Zakonu Krzyżackiego.” I w latach późniejszych np.: podczas I W. Ś.

Góra Grodzisko

Na górze w Grodzisku znajdowało się monumentalne grodzisko Jaćwingów lub Prusów i zaliczane jest do największych na Mazurach. Kształtem przypomina elipsę (Vide zdjęcie poniżej) o wymiarach 200 m na 100 m (około 2 ha), ukierunkowaną z północnego zachodu na południowy wschód. Jest to grodzisko pierścieniowe, krawędziowe, z wałem zaporowym. Wał posiada jądro drewniano-gliniaste. Stoki są strome, o wysokości względnej dochodzącej do 30 m. Od strony północnej stok i wał są niższe. Tam znajdował się dojazd do grodziska i brama. Pośrodku majdanu widoczne jest zagłębienie, w którym niegdyś musiała stać woda. Ze stawem wiążą się dawne ludowe legendy.  Jedna z nich została podana w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (patrz wyżej). U podnóża grodziska płynęła rzeczka. Grodzisko użytkowane było od wczesnej epoki żelaza do czasów średniowiecza.

W obecnym powiecie gołdapskim grodziska znajdują się na Pięknej Górze, Bałupianach i w Kolniszkach (Collnischken) na wzgórzu zwanym w literaturze niemieckiej „Wispenberg”. Z „Wispenberg” związana jest pewna legenda, ale o tej legendzie może innym razem.

Widok na grodzisko w Grodzisku, gm. Banie Mazurskie. Widok od południa na grodzisko (fot. K. Trela) z opracowania Grodziska Warmii i Mazur. Stan wiedzy i perspektywy badawcze pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego. Warszawa – Zielona Góra 2013

 Z poważaniem Jan Modzalewski