Dzięki zaproszeniu z Fundacji Edukacja dla Demokracji oraz Moskiewskiej Szkoły Badań Politycznych miałem przyjemność przebywać w pierwszej dekadzie grudnia w Rosji i uczestniczyć w trzech seminariach w Kostromie, Jarosławiu oraz Golicyno koło Moskwy.
Organizatorzy przeprowadzili już w sierpniu ogólnopolski konkurs, którego celem było wyłonienie ekspertów mających wziąć udział w seminariach. Należało przedstawić doświadczenia swoje i reprezentowanej przez siebie instytucji bądź organizacji, a także zaproponować temat ewentualnej prelekcji – związanej z szeroko rozumianym rozwojem lokalnym. Do konkursu przystąpiłem bez większej wiary w sukces. Nie miałem dotychczas żadnych kontaktów z Fundacją Edukacja dla Demokracji i wydawało mi się wątpliwym, by ktoś zdecydował się wysłać do Rosji osobę zupełnie sobie nie znaną. Z tym większą przyjemnością zobaczyłem swoje nazwisko na liście laureatów. W seminariach uczestniczyć miała także p. Jolanta Kopeć – Kierownik Biura Partnerstwa i Funduszy w Urzędzie Miejskim Piotrkowa Trybunalskiego.
Kostroma i Jarosław zaliczane są do tzw. Złotego Pierścienia Rosji, obejmującego grupę średniowiecznych miast położonych na wschód i północ od Moskwy, w których zachowały się unikalne zabytki historii i kultury rosyjskiej. Żartobliwe słowa Ignacego Krasickiego „…klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki…” byłyby tu jak najbardziej na miejscu. Złoty Pierścień Rosji to kolebka prawosławia, można tu zobaczyć wielką liczbę prześlicznych cerkwi, pochodzących z różnych okresów historii. Większość z nich została w ostatnim dwudziestoleciu w pełni wyremontowana. Przygotowując się do wyjazdu bardzo cieszyłem się z możliwości odwiedzenia tych miast, chociaż zdawałem sobie też sprawę, iż napięty program seminariów oraz niezbyt sprzyjająca pora roku skutecznie utrudnią zwiedzanie. Tak też się stało, chociaż nawet i krótkie chwile, które udało się wygospodarować na spacer i odwiedzenie kilku cerkwi, pozostawiły niezapomniane wrażenia.
Seminaria w Kostromie i Jarosławiu – „Samorząd lokalny i rola obywateli” miały regionalny charakter. Przygotowane były wspólnie przez Moskiewską Szkołę Badań Politycznych oraz miejscowych partnerów – samorządy i organizacje pozarządowe. Uczestniczyli w nich urzędnicy lokalnej administracji, radni, działacze organizacji pozarządowych, dziennikarze. Oba seminaria miały podobny przebieg. Zaczynały się od paneli dyskusyjnych „Społeczeństwo i prawo” prowadzonych przez rosyjskich – znanych i cenionych – specjalistów. Uczestnicy – po wysłuchaniu krótkiego wprowadzenia zawierającego analizę aktualnej sytuacji społeczeństwa obywatelskiego w Rosji – mogli zadawać pytania bądź też opowiedzieć o problemach, jakie ich dotykają. Po dyskusyjnych panelach rozpoczęła się kolejna część seminarium, określona przez organizatorów jako „okrągły stół”. Temat przewodni: „Samorząd lokalny i aktywność społeczna”. Tutaj polscy eksperci przedstawić mieli swoje prezentacje, które stanowić powinny punkt wyjścia do dyskusji. P. Jolanta Kopeć opowiedziała o rewitalizacji Starego Miasta Piotrkowa Trybunalskiego – programie zrealizowanym przy wsparciu finansowym funduszy unijnych, w ramach którego zaniedbana dzielnica zmieniła nie tylko swój wygląd, ale też i image. Projekt realizowany był przez władze miejskie, ale od początku do końca aktywnie uczestniczyło w nim społeczeństwo. Działania twarde, takie jak modernizacja ulic czy budowa hali sportowej, uzupełniane były działaniami miękkimi, w których istotną rolę odgrywał moduł turystyczny – opracowanie koncepcji szlaku turystycznego „Trakt Wielu Kultur”, stworzenie nowego produktu turystycznego w połączeniu z ofertą atrakcyjnych imprez kulturalno – rozrywkowych realizowanych na terenie Starego Miasta, utworzenie systemu informacji turystycznej, szkolenia dla przewodników wycieczek, promocja. Efekty programu to podniesienie atrakcyjności turystycznej i gospodarczej miasta, poprawa bezpieczeństwa, wzrost liczby turystów w Piotrkowie Trybunalskim, powstanie nowych podmiotów gospodarczych w branży turystycznej, utworzenie nowych miejsc pracy, wzrost poczucia tożsamości lokalnej i lokalnego patriotyzmu. Uczestników seminarium zafascynowało przede wszystkim kompleksowe podejście władz Piotrkowa do rewitalizacji. Dziwili się, że działania nie zaczynały się i nie kończyły na pracach budowlanych, że poprzez rewitalizację dzielnicy zmieniano też i mentalność jej mieszkańców. O zainteresowaniu, jakie wzbudziła prezentacja, najlepiej świadczyła ilość zadawanych pytań. Kolejna prezentacja – moja – nosiła tytuł „Udział społeczeństwa w ochronie przyrody – katalizator czy hamulec rozwoju?”. Na podstawie konkretnych przykładów, takich jak kontrowersje wokół budowy obwodnicy Augustowa przez dolinę Rospudy oraz konflikty powodowane przez budowę elektrowni wiatrowych na Mazurach i Suwalszczyźnie, przedstawiłem międzynarodowe i polskie prawodawstwo, gwarantujące społeczeństwu udział w procesach decyzyjnych mogących wpływać na środowisko. Jako zarówno urzędnik, jak też i działacz organizacji pozarządowej, mogłem pokazać dwa różne, często przeciwstawne spojrzenia. Okazało się, że tematyka ta jest bardzo „na czasie”, szczególnie w Kostromie, gdzie aktualnie podejmowane są – mimo sprzeciwu znacznej części społeczeństwa – decyzje o budowie elektrowni jądrowej. W czasie seminarium doszło do burzliwej dyskusji pomiędzy działaczami społecznymi i urzędnikami. Wszyscy zgodzili się przy tym, że przy wspólnym stole powinni zasiąść już dawno, z własnej inicjatywy, jedyną okazją do rozmów nie powinien być przyjazd zagranicznych ekspertów.
Ku naszemu zaskoczeniu okazało się, iż dyskusja nie ograniczyła się do zagadnień bezpośrednio związanych z prezentacjami. Musieliśmy przedstawić także system funkcjonowania samorządów w Polsce, ich finansowanie, zasady współpracy z organizacjami pozarządowymi, inicjatywy legislacyjne. Uczestników seminariów bardzo zdziwiło, że w Polsce nie ma żadnego zwierzchnictwa pomiędzy samorządami, że wójt maleńkiej gminy nie musi wypełniać poleceń starosty, który z kolei zachowuje pełną niezależność przed marszałkiem województwa. Zainteresowanie wzbudziła także możliwość przekazywania 1% podatku organizacjom pożytku publicznego.
Złoty Pierścień Rosji opuszczałem z jak najlepszymi wspomnieniami. Kolejnym przystankiem było niewielkie podmoskiewskie miasteczko – Golicyno. Znajduje się tutaj duży ośrodek wypoczynkowy, który Moskiewska Szkoła Badań Politycznych wykorzystuje regularnie do organizacji różnorodnych konferencji i seminariów.
Grudniowe seminarium – „Środki masowego przekazu i społeczeństwo” – przeznaczone było przede wszystkim dla dziennikarzy, którzy stanowili zdecydowaną większość w 120 osobowej grupie uczestników. Seminarium trwało cztery dni. Zajęcia zaczynały się o godzinie 10, kończyły – po 23. Dziwiło mnie przy tym zdyscyplinowanie uczestników, niewiele osób decydowało się na sporadyczne „wagary”. Wytłumaczyć można to bardzo ciekawym programem, właściwym doborem zarówno tematów prelekcji, jak i wykładowców o różnych osobowościach i poglądach. Omawiana była obecna sytuacja polityczna i społeczna w Rosji, najnowsze wydarzenia, inicjatywy ustawodawcze. Przedstawiano historyczny kontekst, analizowane możliwe scenariusze na przyszłość. Zarówno wśród prelegentów, jak i uczestników, dominowały osoby nastawione krytycznie do obecnych władz Rosji, chociaż organizatorzy zaprosili także kilka osób „proputinowskich”. Największe wrażenia wywarł na mnie odczyt Ludmiły Aleksiejewej – przewodniczącej Moskiewskiej Grupy Helsińskiej. Jest to najbardziej znana w Rosji obrończyni praw człowieka, która działalność opozycyjną rozpoczęła jeszcze w latach 50-tych XX wieku. Mimo sędziwego wieku (85 lat) wciąż emanuje energią i roztacza wokół siebie pozytywną aurę. Uczestnicy seminarium pytali: „Jak podobała ci się prezentacja rosyjskiego Lecha Wałęsy?”.
Do domu wracałem z portfelem pełnym wizytówek, z wieloma pomysłami na współpracę z rosyjskimi partnerami i – przede wszystkim – z zupełnie odmienionym spojrzeniem na współczesną Rosję.
Jaromir Krajewski, dyrektor Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej
