Żytkiejmy

Żytkiejmy, po Gołdapi były największą miejscowością w dawnym powiecie gołdapskim. Według cytowanego wcześniej rocznika statystycznego mieszkało tu 1270 osób. Dla porównania, w większych obecnie Dubeninkach żyło 404 mieszkańców.

ŻYTKIEJMY, dawn. też Żydkiejmy, niem. Schittkehmen, Szittkehmen, od 1938 Wehrkirchen, po 1945 Żydkiny; wieś sołecka (986 mieszkańców, 82 gospodarstw rolnych, 266 domów, poczta, szkoła podstawowa 8-klasowa, ośrodek zdrowia, młyn nieczynny, osiedle mieszkaniowe popegeerowskie, 2 tartaki, sklepy, punkt skupu mleka, remiza OSP, filia biblioteki gminnej, świetlica wiejska, schronisko, młodzieżowe, kościół, PKS), siedziba parafii katolickiej, w płn.-wsch. części gm. Dubeninki, nad Żytkiejmską Strugą, na skraju Puszczy Rominckiej, w pobliżu granicy państwa, przy drodze Gołdap – Wiżajny. Ma wygląd miasteczka; zachowało się w niej wiele ładnych, dużych, dobrze utrzymanych budynków sprzed 1945, wśród nich kilkanaście z początku XX w. Do obiektów zabytkowych należą: kościół katolicki z ok. 1580 (wg autorów niemieckich z 1638), przebudowany w 1879; cmentarz wojenny z 1914-1915, rosyjsko-niemiecki (na drodze do granicy), z mogiłami pojedynczymi i zbiorowymi, (razem 41); a także 4 cmentarze ewangelickie. Odkryto tu wczesnośredniowieczne cmentarzysko całopalne (badane przez Klebsa w końcu XIX w.), w którym znaleziono m.in. bransolety z zakończeniami w kształcie głów zwierzęcych, zapinki podkowiaste, wędzidła i ostrogi. Do dziś zachował się we wsi – po rozebranej przez Rosjan w 1945 linii kol. – budynek stacyjny, osiedle i wieża ciśnień; do połowy lat 60-tych stały jeszcze 4 wagony towarowe, zwrotnica i semafor. Nazwa wsi jest pochodzenia litewskiego. Aktualnie mieszka tu około 10 rodzin litewskich. Do sołectwa. należy także osada leśna Żytkiejmy. Sołtys: Marian Mościński.

Żytkiejmy powstały jako wieś czynszowa przed 1554. W 1554-1565 występowały w dokumentacji pod nazwami Sittkeim, Sittkeimen i liczyły 6-7 chłopów. W 1579 utworzona została parafia, w 1579-1589 wybudowany kościół. Do XVIII w. nabożeństwa odprawiane były właściwie tylko w języku litewskim, potem – obok niemieckiego – jeszcze do początków XX wieku. Pastorami byli zapewne Litwini, choć też i Polacy (np. Kytlikowski w 1586-1590 czy Ciborovius w 1655-1663). W 1579 miała podobno powstać już szkoła paraf., ale jest to mało prawdopodobne (powstała zapewne dopiero w 1638). W 1597 stała w Ż. karczma na 4 wł. ziemi. W 1634 spalił się (już 2.) kościół; nowy, okazalszy, o charakterze budowli obronnej (z 4 rondlami, czyli barbakanami, i otworami strzelniczymi), postawiono w 1638. W 1736 osiedliło się tutaj 13 rodzin salzburskich; w 1763 utworzono dla nich szkolę. W XIX w. były Ż. osadą targową; 4 razy w roku odbywały się targi zwykle oraz jarmarki bydlęce i końskie (jednodniowe). W 1895: 1191 mieszkańców (532 mężczyzn, 659 kobiet_; 1185 ewangelików, 4 katolików, 2 żydów), 108 budynków mieszkalnych., 234 gosp. d. Podczas pierwszej wojny świat. (1914-1915) toczyły się w okolicy zacięte walki niem.-ros. W 1927 otrzymały Żytkiejmy połączenie kolejowe z Gołdapią. W okresie międzywojennym był to duży ośrodek rzemiosła. Znajdował się tu szpital, mleczarnia, szkoła średnia. W 1939: 1270 mieszkańców, 92 gospodarstw rolnych (z przewagą małych i średnich), 367 dom. Tylko 349 osób utrzymywało się z rolnictwa i leśnictwa, natomiast 417 z przemysłu i rzemiosła, zaś 189 z handlu i komunikacji.

Znajdował się tu szpital joannitów (Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników Św. Jana, z Jerozolimy, Rodos i z Malty) prywatna szkoła średnia, szkoła powszechna, lekarz, dentysta, siedziby leśnictwa i nadleśnictwa, stawy w których hodowane były pstrągi, apteka, 2 banki, chór kościelny, 2 młyny, mleczarnia, 3 spichlerze, 6  zajazdów hotelarskich, 6 sklepów spożywczych, 3 sklepy tekstylne, księgarnia, 2 fryzjerów, 3 hotele, 4 kuźnie, 2 sklepy z artykułami gospodarstwa domowego, 2 piekarnie, 2 kwiaciarnie, pielęgniarka środowiskowa, położna, sklep z artykułami radiowymi, 2 sklepy z rowerami, 2 sklepy mięsne, 6 krawców, zegarmistrz, 2 handlarzy bydła, dróżnik, 5 szewców, 2 zakłady naprawy sprzętu rolnego, studniarz, 5 stolarzy, 3 stelamchów, garbarz, 2 tartaki, kościół baptystów, 2 rymarzy, zdun, powroźnik,. 2 malarzy – budowlańców i 28 gospodarzy.

W 1935-1939 mieściła się w Żytkiejamch placówka SD (Sicherheitsdienst), która zajmowała się organizacją działalności szpiegowskiej i dywersyjnej (tzw. piątej kolumny) na Białostocczyźnie, w tym zwłaszcza w Suwałkach i przygranicznych wsiach powiatu suwalskiego. Siedzibą szefa był hotel św. Huberta (Hotel Heilige Hubert). O dramatycznych wydarzeniach z tym związanych pisał A. Omiljanowicz w Szpiegowskim nokturnie (Warszawa 1985). W VII 1944 rozpoczęto w okolicy budowę systemu umocnień obronnych, zwanego wałem E. Kocha; ślady po nim są jeszcze widoczne. W 1944 działała w Żytkiejamch grupa antyfaszystów niemieckich. W ostatniej fazie wojny osada została mocno zniszczona, w tym m.in. 3 hotele, szpital, mleczarnia, cegielnia, młyn, stacja kolejowa.

Po wojnie – wieś w gm. Dubeninki, od 1955 siedziba grom. Planowanej w 1945 gminy Żytkiejmy nie powołano z powodu słabego zasiedlenia i braku kadr urzędniczych. Pierwszymi osadnikami we wsi byli (2 VII 1945) Marianna i Józef Sawiccy z Boksz (gm. Sejny); pierwszym sołtysem został Władysław Stachniewicz. W VI 1946 grupa zbrojnego podziemia z sąsiedniej Suwalszczyzny napadła na miejscowy posterunek MO i rozbroiła milicjantów. Była tu siedziba nadleśnictwa i strażnica WOP; w 1946 powstała szkoła; w 1949 punkt biblioteczny, OSP (20 członków), PGR, a nowo uruchomioną mleczarnię przejęła GS w Dubeninkach; w 1950 była już świetlica wiejska; w 1957 jedno z pierwszych w powiecie kółek rolniczych. W latach 60-tych wybudowano ośrodek zdrowia, na początku lat 70-tych – zakład obuwia (filia SP „Suwalczanka”). Od początku 1at 70-tych rozwijały się Żytkiejmy jako ponadwiejski ośrodek usługowy (wykształcający się). W 1978: 934 mieszkańców, 154 gospodarstw (850 ha), 6 punktów skupu artykułów rolnych, poczta, PKO, oddział BS, 4 sklepy, kiosk, restauracja, remiza OSP, szkoła (237 uczniów), klub, świetlica, filia biblioteki gminnej i punkt biblioteczny, kino (60 miejsc), izba pamięci, ośrodek zdrowia, punkt apteczny, Koło Gospodyń Wiejskich, PKS. „Wizytówką” osady jest od lat 60-tych zespół „Okaryna”, jeden z najbardziej znanych w województwie.

Dane zaczerpnęliśmy z  wydawnictw:

Wolfgang Rothe  – Ortsatlas der Dörfer der Rominter Heide

Gołdap i okolice