Zakony rycerskie to formacje, które powstały w czasie średniowiecznych krucjat do ziemi świętej i utworzenia Królestwa Jerozolimy. Początkowo głównym zadanie tych zakonów była opieka nad pielgrzymami, ale dość szybko zaczęto je obarczać dodatkowymi obowiązkami, w tym ochrona bezpieczeństwa pielgrzymów. Wymusiło to dość szybką militaryzację zakonów, w których bracia rycerze zaczęli odgrywać najważniejszą rolę.
Zakony rycerskie zdobywały coraz większe uznanie dla swojej działalności, a za tym szły nadania ze strony królów i książąt całej chrześcijańskiej Europy. Tak było również na ziemiach należących współcześnie do Polski.
Zakon Joannitów i Templariusze to najbardziej znane zakony rycerskie, które również trafiły na ziemie polskie już w XII i XIII wieku. O Templariuszach wiadomo najmniej, zwłaszcza, że zakon został zlikwidowany w 1312 roku. Pozostało po nich kilka kaplic na terenach wiejskich, a dużą część majątku przejęli Joannici. Chociaż zakon Joannitów był obecny w wielu księstwach, to najwięcej pozostawił po sobie na północnym zachodzie Polski. W XIV wieku, kiedy Joannici przejęli część majątku Templariuszy w Nowej Marchii i na Ziemi Lubuskiej, doszło do utworzenia Baliwatu Brandenburgii, który był jednostką administracyjna zwierzchnią dla kilkunastu komandorii, z których część leżała na wschód od Odry.
To właśnie te komandorie zbudowały kilka zamków, które w różnym stanie przetrwały do dzisiaj. Najdalej na południu Joannici zbudowali zamek w Łagowie, dzisiaj znanej miejscowości turystycznej w województwie lubuskim. Łagów był majątkiem należącym wcześniej do Templariuszy, ale przejętym później przez władców i sprzedanym w połowie XIV wieku Joannitom. Zakon Joannitów praktycznie natychmiast przystąpił dobudowy zamku jako siedziby komandorii, ale zrobił to w nowym miejscu, na wzgórzu między jeziorami. Argumentem przemawiającym za nowa lokalizacją były naturalne walory obronne tego miejsca i bliskie sąsiedztwo szlaku handlowego. Początkowo zbudowano tylko jeden dom mieszkalny i wieżę wpisane w mur na planie kwadratu. Z czasem podwyższano wieżę, zbudowano basztę bramną, pozostałe budynki mieszkalne, a całe założenie otoczono dodatkowym wysokim murem. Zamek został odebrany Joannitom po rozwiązaniu zakonu w Prusach w 1811 roku, a dzisiaj jest użytkowany jako hotel (więcej o zamku – https://discover.pl/zamek-joannitow-w-lagowie/).
Siedzibą Baliwatu Brandenburskiego w XV wieku został zamek w Słońsku, który został zakupiony od rycerza w 1426 roku. Obronny dwór rycerski szybko przebudowano na cele Baliwatu, a właściwy zamek zbudowano praktycznie od nowa w połowie XVI wieku. Zamek było otoczony fosą, miał wieże i mur obronny. Po zniszczeniach w XVII wieku z rąk Szwedów, odbudowano go jako barokową siedzibę Baliwatu, pod koniec XVIII wieku zasypano fosę i rozebrano mury obronne. W 1811 roku zamek odebrano Joannitom. Jako ciekawostkę trzeba podać, że Joannici z Baliwatu Brandenburgii w XVI wieku przeszli na religie protestancką, niektórzy wchodzili w zawiązki małżeńskie. Nie zerwali stosunków z katolicka częścią zakonu i nawet nie zaprzestali jej finansowania. W połowie XIX wieku protestanccy Joannici zostali reaktywowani pod patronatem króla Prus, w zmienionej formie organizacyjnej i działają do dzisiaj. Zamek w Słońsku został im oddany, ale po II wojnie światowej oczywiście znalazł się w granicach Polski. Spłonął w 1975 roku i pozostaje ruiną. W drugiej połowie XIV wieku w Swobnicy, nad jeziorem, Joannici zbudowali duży zamek otoczony fosą z jeszcze większym podzamczem. Po wojnie trzydziestoletniej zamek dostał się w ręce żony elektora brandenburskiego i został przebudowany na barokową rezydencję. Dzisiaj jest zdewastowany, w znacznej części to ruina.
Zakon Krzyżacki powstał w podobny sposób, ale ok 100 lat później po Joannitach i Templariuszach. Impulsem było niezadowolenie z opieki tamtych zakonów nad pielgrzymami z obszarów niemieckojęzycznych. Komandorie, czyli w tym przypadku komturie, poza ziemią świętą powstawały głównie na tych właśnie obszarach. Krzyżacy dość szybko zaczęli dążyć do utworzenia własnego państwa, a pierwszą próbę podjęli na początku XIV wieku na Węgrzech. Kiedy król Węgier zorientował się w ich zamiarach po prostu ich przepędził. Kolejna okazja nadarzyła się szybko. W 1226 roku Konrad Mazowiecki zaprosił Krzyżaków do ochrony przed plemionami pruskimi i chrystianizacji ich. Krzyżacy drogą różnych zabiegów (niektórzy twierdzą, że dokonali fałszerstw dokumentów) zapewnili sobie własność ziem zdobytych kosztem plemion pruskich, co umożliwiało im tworzenie państwa pod bezpośrednim zwierzchnictwem papieża.
Na zdobytych terenach Krzyżacy budowali początkowo zamki drewniane, zwykle na miejscu grodów pruskich. Do budowy zamków murowanych przystąpili dopiero, kiedy umocnili się na zdobytych terenach, sprowadzi osadników, a ziemie zostały zagospodarowane. Wcześniej większość funduszy przeznaczana była na wojnę. Okres budownictwa drewnianego skończył się około 1280 roku. Od tego czasu budowano zamki murowane, a okres ten trwał do ok. 1410 roku. Później zamków już nie budowano, modernizując i przebudowując istniejące.
Zamki krzyżackie budowane były z wypalanej cegły glinianej. W państwie krzyżackim istniało kilka dużych cegielni pracujących na potrzeby budowy zamków i innych budowli. W pobliżu budowanego zamku uruchamiano mniejsze cegielnie, które wytwarzały podstawowe, najprostsze rodzaje cegieł. Na budowę zamku potrzeba było wiele innego materiału, w tym dużo drewna konstrukcyjnego. Naturalne jest więc, że przygotowanie budowy zamku wymagało środków finansowych, a przede wszystkim stabilnej sytuacji politycznej.
Najważniejszymi największym zamkiem krzyżackim, przynajmniej do wojny trzynastoletniej, był zamek w Malborku, siedziba wielkiego mistrza. Pozostałe zamki miały różną wielkość i budowę, zależną od przeznaczenia. Największe były zamki komturskie i konwentualne (coś w rodzaju zakonnego klasztoru), to oczywiste ze względu na role jaka pełniły. Mniejsze zamki budowano dla prokuratorów i innych urzędników państwa krzyżackiego. Budowano również zamki, które były typowymi strażnicami nadgranicznymi. Zamki krzyżackie najlepiej zobaczyć na mapie i z mapa ustalać sobie trasę zwiedzania. A jest co zwiedzać, ponieważ zamków krzyżackich w różnym stanie mamy w Polsce kilkadziesiąt: na Pomorzu, Warmii i Mazurach.
