Szanowna Redakcjo. Za Waszym pośrednictwem pragnę przedstawić dane dotyczące miejscowości Banie Mazurskie.
Banie Mazurskie – wieś [obecnie składa się z 2 przedwojennych miejscowości Janele i Benkheim. Banie mazurskie leżały po południowej stronie rzeki Gołdap, a Janele po jej północnej stronie. Populacja: 365 osób – 01.12.1905 rok, 398 osób – 01.12.1910 rok. Filip Sulimierski; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich“, tom III; Warszawa – 1882, str. 398. podaje: Janiele niem. Janellen, wś, pow. węgoborski, st. poczt. Banie, r. 1600 (7 sierpnia) w borach węgoborskich założona. Obszaru liczyła wtedy włók 6 mórg 12. Mieszkańcy płacili rocznie czynszu m. 7 i byli pomocni przy książęcych łowach. Także zasadzki czynili na zwierza.] w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie gołdapskim, w gminie Banie Mazurskie.
Przed 1945 Banie Mazurskie nazywały się Benkheim. Końcówka – heim pochodzi z języka litewskiego od – kieme (wieś), co wskazuje na litewskie początki wsi. Według jednych źródeł nazwa miejscowości pochodzi od bań, czyli kopalni czy kąpielisk dolinowych, które mogły znajdować się na tym terenie. Inna wersja mówi, iż została tak nazwana na cześć swojego założyciela, niejakiego Bianicza czy też Banicza.
Benkheim pierwotnie Bianitz, Bienekem, Bendtkeim, lub nawet Saurnickeim, Saurnicken. Banie Mazurskie w 1785 roku nosiły nazwę Bengheim (wg. Volständige Topographie vom Litthauischen Cammer-Departement von 1785, Goldbeck, S.12).
Znaleziono też pisownię miejscowości: w roku 1818 – Bengkheim (Der Regierungs-Bezirk Gumbinnen nach seiner Lage, Begränzung, Größe, Bevölkerung und Eintheilung, Gumbinnen 1818, S.4, w 1839 – Benkehmen (Topographische-statistische Übersicht des Regierings-Bezirks Gumbinnen,H. Meyer, Insterburg 1839).
Wojciech Kętrzyński w O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, Lwów, 1882 napisał: Banie (Bianitz, Sauernick sonsten Bentkeim genannt) Ks. Olbracht nadaje r. 1566 Hieronymowi Berkman zamiast 3 włók i karczmy w Czupowie 3 włóki w Sauerniku na prawie chełmińskiem, aby na nich karczmę postawił. Wawrzyniec Roch starosta węgoborski, nadaje Mikołajowi, komornikowi z Dąbrowy z powiatu ryńskiego, 44 włók po części już osiadłych w Bianiach pod Wróblem i sprzedaje mu 4 włóki sołeckie – włókę za 42 grzywien. 10 lat wolności. Dan dnia 16 Czerwca r. 1566.
Mieczysław Orłowicz w Ilustrowany Przewodnik Po Mazurach Pruskich i Warmji, Lwów–Warszawa 1923 napisał: Banie Mazurskie zostały założone w 1566 r. (16 czerwca w ówczesnym starostwie węgorzewskim, na południowym krańcu strefy Prus Książęcych objętych osadnictwem litewskim). Miasteczko założył w Polak Bianicz
Zaraz po lokacji wieś stała się znana za sprawą awanturnika i szarlatana Pawła Skalicha. Pochodził on z rodziny ubogich rolników z Agram (obecnie Zagrzeb) w Chorwacji i udał się około 1560 r. – podobno z kilkoma towarzyszami – na północ Europy z zamiarem pozyskania złota metodami alchemicznymi. Na podstawie sfałszowanych dokumentów podawał się za hrabiego węgierskiego i pana Ełku, margrabiego Werony, jak również posiadacza innych tytułów szlacheckich a swoje pochodzenie wywodził od włoskiego rodu książęcego delia Scala – jako margrabia Werony wkradł się w łaski starego księcia Albrechta i zdobył jego zaufanie.
Skalich Paweł, doradca Albrechta
Książę oddał mu w posiadanie obszary leśne w pobliżu Bań Mazurskich, które nazywa się odtąd Lasami Skaliskimi, a ponadto liczne dobra, jak również powierzył mu pełnienie urzędu w Krzyżborku razem z tamtejszym zamkiem i miastem. Wykorzystując swoją pozycję ulubieńca oraz radcy książęcego za namową syna księcia Albrechta, księcia Jana Albrechta z Meklemburgii uknuł z innymi radcami plany przeprowadzenia przewrotu mającego na celu ustanowienia absolutnych rządów książąt Meklemburgii. Spisek został wykryty. Trzech jego wspólników zostało straconych w 1566 r. Skalichowi udało się uciec. Pozostałe lata życia spędził na tułaczce i zmarł w 1574 r. w Gdańsku. Inne źródło podaje: Zmarł w 1575 r. w Gdańsku, został pochowany, w kościele św. Józefa. Paweł Skalich w rzeczywistości był fałszerzem dokumentów i hochsztaplerem.
W 1656 roku wieś została spalona przez Tatarów, ale kościół pozostał. 11 lutego po południu ogień objął należące do starostwa węgorzewskiego wsie kościelne Węgielsztyn i Banie Mazurskie oraz folwarki w Popiołach i we Wróblu, oprócz tego jeszcze, co najmniej 12 innych wsi.
W 1710 r. wielkie spustoszenie mieszkańców Bań Mazurskich poczyniła epidemia dżumy. Zmarło wówczas 2115 (według innego źródła 2114) osób. Proboszcz Krzysztof Gregorovius zapisał w księdze kościelnej: „Od maja do połowy sierpnia 1710 roku dżuma grasowała tak mocno, że we wrześniu mało już ludzi pozostało przy życiu. W niektórych wsiach gminy Banie dwie – trzy osoby wyszły obronną ręką”. Jego następca – pastor Drygalski dopisał: „Ten, który to napisał, zginął od dżumy”. Jednak ta epidemia nie zniechęciła ludności do tychże terenów.
W 1732 roku osiedlili się Salzburczycy, którzy uciekali przed prześladowaniami w swoim kraju.
Volständige Topographie vom Litthauischen Cammer-Departement von 1785, Goldbeck, S.12 podaje, że Banie Mazurskie są wsią królewską o 33 dymach i należą wraz z 58 miejscowościami (w tym między innymi: Audinischken, Budszisken, Gassöwen, Grisgirren, Grodzisko, Gruneiken, Janellen, Jahnen, Kerschken, Lyssen, Mitschkowken, Ostkehmen, Rogallen, Sawadden, Schäferei, Vorwerk Sperling, Sorgen, Storchenberg) do domeny we Wróblu.
Janusz Kopciał w Gołdap i okolice; Suwałki 1995 podaje: Już w 1789 r. Banie Mazurskie były wsią królewską o 33 dymach
Max Toeppen, Historia Mazur napisał: Kościół w Baniach Mazurskich, czyli we Wróblu nie mógł powstać przed 1566 rokiem. W rejestrze kościelnym wspomniano go, jako filię Węgorzewa, dopiero w 1574 roku. Rejestr ten przytoczył dotację proboszcza we Wróblu, stanowiącą 4 włóki gruntu i 40 grzywien oraz wynagrodzenie nauczyciela w wysokości 10 grzywien). Kościół miał 28,5m długości i 12,5m szerokości. Budowę ukończono 1574 roku. W 1578 r. miał on jeszcze drewnianą wieżę.
Kościół w Baniach Mazurskich został wybudowany zapewne wkrótce po roku 1569.
Akt lokacyjny z 16 czerwca 1566 roku nie wspomina o kościele, jest on natomiast wzmiankowany w rachunkach parafii węgorzewskiej. W dokumentach z 1569 r. wymienione są płatności dla rzemieślników pracujących przy kościele w Baniach. W rachunkach z 1574 r. jest już mowa o kościele w Baniach, nazwanym zum Sperlinge (chodzi o wieś Wróble, 2 km na wschód od Bań), jako filialnej świątyni Węgorzewa. Z tego też miasta przybył pierwszy proboszcz, którego w nowej parafii nazwano „litewskim księdzem”.
Prócz wypłaconych mu 40 grzywien, rachunki węgorzewskie wymieniają w 1574 r. opłaty dla służby kościelnej. Z danych źródłowych wynika więc, że kościół powstał między rokiem 1566 a 1574, precyzując zaś — zapewne wkrótce po 1569 r.
Organy w kościele w Baniach wykonał w 1884 roku Max Terletzki z Królewca. [August Terletzki wraz z bratem Maxem otworzyli w 1857 r. zakład w Elblągu. Wytwórnia funkcjonowała pod nazwą „Gebrüder A. und M. Terletzki” bądź w skrócie – „Gebrüder Terletzki”. Bracia byli synami Joachima Terletzkiego, organmistrza z Sząbruka (Schönbrück) nieopodal Olsztyna, pełniącego tamże obowiązki organisty przy katolickim kościele parafialnym. Gdy 10 lutego 1868 r. bracia Terletzcy zwrócili się do Kolegium katolickiego kościoła parafialnego (dziś katedra) w Olsztynie, wspomnieli, że przed siedemnastu laty w tym właśnie miejscu zaczynali karierę jako terminatorzy – można dodać – przy boku ojca. Po odbyciu praktyki zagranicznej, a wiemy, że Max był w tym celu we Francji, gdzie kształcił się w firmie Cavaillé-Coll, bracia osiedli w Elblągu i otworzyli zakład budowy organów. Wspólna działalność zakończyła się w 1871 r.: w Elblągu pozostał August, Max zaś wyjechał do Królewca (Königsberg), gdzie przy Alte Reiserbahn 3а otworzył konkurencyjną firmę.]
Organy w kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Kruklankach wykonane w 1896 roku na chórze kościelnym są też dziełem zakładu organmistrzowskiego Maxa Terletzkiego w Królewcu (Były to najprawdopodobniej jedne z ostatnich organów, które Terletzki zbudował przed oddaniem firmy w ręce Bruno Goebla, który przejął jego firmę w 1898 roku.).
Władysław Chojnacki w Zbory polsko-ewangelickie w byłych Prusach Wschodnich w XVI-XX w pisze, że w 1581 r. istniała już parafia oraz proboszcz.
Wiadomości o dalszych dziejach budowlanych kościoła sprowadzają się do kilku danych. Szczyt wschodni pochodzi z 1646 r., w 1698 r. murarz Mórz i cieśla Pietrzykowski mieli wznieść wieżę. Gruntownej restauracji dokonano w 1876 r. (Ryc. niżej Kościół ewangelicki w Baniach Mazurskich, widok od pn.-zach ).
Mieczysław Orłowicz w swojej książce podaje: Wieżę z cegieł dobudowano w 1698 r. Była ona dziełem mistrzów: cieśli Pietrzykowskiego i murarza Mörza. Wnętrze restaurowane w r. 1876. Ołtarz połączony z kazalnicą, wczesno-barokowy, miał obrazy z dawnego tryptyku.
Adolf Boetticher – Die Bau- und Kunstdenkmaler der Provinz Ostpreussen – 6. Masuren, Konigsberg 1896 podaje: Ołtarz i ambona były w 1819 malowane na koszt Christopha Gottfrieda Rostock (1795-1843). Grób tego dobroczyńcy znajduje się w kościele.
Kościół ewangelicki w Baniach Mazurskich, widok od pn.-zach. Rys. G. Kall, 1887 r. Repr. wg. Brauna, Alte und neue Bilder aus Masuren
A. Grzybkowski w Komunikaty Mazursko-Warmińskie z 1970 roku napisał: W 1906 r. podniesiono drewniane pozorne sklepienie. Ostatnie znane prace remontowe prowadzono w 1911 r. W 1945 r. kościół spłonął. Na podstawie danych historycznych i ich konfrontacji z wynikami badań architektonicznych możemy wydzielić kilka faz budowlanych świątyni.
1. Pierwotny kościół szesnastowieczny składał się z korpusu, wieży i kruchty. Ta ostatnia powstała jednocześnie z korpusem, o czym świadczy związanie murów, jak i brak śladów okna w środkowym przęśle elewacji północnej. Wbrew literaturze, przebadanie węzłów murów wykazało jednoczesność budowy nawy i wieży, a datę 1698 i nazwiska Mörza i Pietrzykowskiego należy odnieść do przebudowy pierwotnej wieży. W stanie szesnastowiecznym jej przyziemie otwierało się do nawy wielką ostrołukową arkadą. Kondygnacja ta była znacznie wyższa niż obecnie, przykryta stropem, a schody w grubości muru nie istniały (Piętro wieży osiągało się zapewne po drabinie przez otwór w stropie. Robót Mörza i Pietrzykowskiego nie można również odnieść do ewentualnego podwyższenia wieży, gdyż dobrze widoczne mury wnętrza nie wykazują tego.).Wschodni szczyt kościoła, podobnie jak elewacja nawy i wieży, utrzymany był zapewne w tradycyjnych formach późnogotyckich.
2. W fazie późnorenesansowej przebudowano wschodni szczyt, nadając mu płaskie, prostokątne podziały pilastrowe w porządku toskańskim. Krawędzie i wierzchołek szczytu zostały obcięte w trudnym do ustalenia czasie (lecz przed 1887 r.). Miejsce łagodnych spływów zajęły ostre boki trójkąta równoramiennego, ścinające znaczne partie pilastrów i belkowania. Sądząc po zachowanych podziałach, szczyt odznaczał się nieproporcjonalnie dużymi rozmiarami i mimo swego płaszczyznowego rozczłonkowania przygniatał dolną część elewacji. Z prowadzonymi w tym czasie robotami wiąże się wzniesienie od wschodu zakrystii, do niedawna zaopatrzonej w chorągiewkę z datą 1646. Późniejsze przebudowy, dostosowując między innymi kształt szczyciku do zmienianego szczytu korpusu, pozbawiły ją cech stylowych.
3. Trzeci okres dziejów budowlanych wyznacza przebudowa wieży. Polegała ona przede wszystkim na podzieleniu przyziemia na dwie kondygnacje i wprowadzeniu murowanych schodów. W szczególności wypełniono wielką arkadę do nawy, pozostawiając w niej dwa położone nad sobą otwory wejściowe, odpowiadające nowym poziomom, przykryto dolną część pierwotnej dolnej kondygnacji sklepieniem kolebkowym z lunetami (co spowodowało także pogrubienie od wewnątrz ścian północnej, południowej i wschodniej), a w celu wbudowania schodów ścianę południową w części wschodniej podkuto, zaś w części zachodniej pogrubiono, dostawiając jednocześnie ściankę osłaniającą schody od północy.
Wskutek założenia sklepienia zmienił się kształt portalu zachodniego, przedtem zapewne ostrołukowego, a teraz związanego z półkolistym wykrojem lunety. Podział przyziemia wieży na dwie kondygnacje i skomunikowanie górnej z wnętrzem kościoła wiąże się najprawdopodobniej z wystawieniem empor. Prócz zmian ściśle użytkowych, w trakcie robót odnowiono także elewacje. O niewielkim kunszcie prowincjonalnego muratora świadczy dekoracja strony północnej, gdzie na czwartej kondygnacji dość naiwnie rozszerzył środkową płvcine, naginając jej wykrój do wprowadzonego krzyża i wieńcząc całość prymitywnym naczółkiem. Zmian dopełniły wyrobione w tynku czwórlistne płyciny i wielkie cyfry 1698.
4. Z najpóźniejszego okresu (XVIII wiek) pochodzi w swej obecnej postaci barokowa kruchta. Jej szczycik transponuje w drobnej skali motyw edykułu, potraktowanego mocno i plastycznie.
5. Nawy nigdy nie przekryto murowanym sklepieniem, lecz pozornym, drewnianym, płaskim nad emporami, w części środkowej mającym profil luku odcinkowego, wspartym na słupach. W 1906 r. podniesiono cześć środkową. Regionalne znaczenie kościoła bańskiego polega na tym, że jest on pierwszą realizacją schematu wprawdzie bardzo tradycyjnego, ale mającego przed sobą na tych ziemiach jeszcze długą przyszłość; schematu, którego używać będzie cała grupa mazurskich świątyń protestanckich.
Drugi istotny moment, to – wyłączywszy siedemnastowieczny szczyt – dwojaki charakter stylowy budowli. We wnętrzu świątyni ostrołukowe okna wycięte są w arkadach wspartych na toskańskich pilastrach.
W świetle dotychczasowej wiedzy o recepcji sztuki nowożytnej przez architekturę Prus Książęcych, wnętrze kościoła bańskiego stanowi przykład stosunkowo wczesny i dotąd nie dostrzeżony. Na tle podobnych obiektów, konsekwentnie, chciałoby się rzec – notorycznie gotyckich – artykulacja nawy jest pozbawiona bezpośrednich (w znaczeniu przestrzennym i czasowym) analogii. Napływowi renesansu poddawał się w tym regionie raczej detal, a nie architektura wnętrza. W Baniach interpretacja motywów renesansowych, prowincjonalna wprawdzie, jest stosunkowo poprawna. Monumentalizujący rytm arkad półkolistych doskonale harmonizuje z gotyckimi oknami; do kolizji dochodzi dopiero przy ścianie zachodniej, pozbawionej członowania ze względu na istnienie wielkiej, ostrołukowej arkady. Wieża jest typowym dla regionu, nakrytym namiotowym dachem, graniastosłupem. gęsto rozczłonkowanym płycinami i oknami, niewiele różnym od analogicznych budowli szesnastowiecznych i wcześniejszych (Ryc. niżej – Banie Mazurskie. Kościół ewangelicki).
Banie Mazurskie. Kościół ewangelicki (przed 1970 rokiem, fot A. Grzybkowski w Komunikaty Mazursko-Warmińskie z 1970), widok od zach.
Prymitywne, dekoracyjne elementy barokowe nie wpływają pa wyraz całości, nacechowanej niemal ludową interpretacją form średniowiecznych. Element lokalny widzieć można w pochodzeniu kompozycji późnorenesansowego szczytu wschodniego, powtarzającego schemat podziałów szczytu zamku giżyckiego (przebudowanego w 1614 r . –– Ryc. Giżycko, szczyt zamku). Różnice są nieznaczne: w Giżycku brak nisz i boniowanych kolistych okien, belkowanie jest nikłe, a potraktowanie pilastra daleko odbiega od zrozumienia sztuki klasycznej.
Szczyt w Baniach dystansuje w tym ostatnim swój pierwowzór, nie odchodzi jednak od niego w kompozycji, bo liczba kondygnacji i osi jest identyczna. W obu przykładach wyczuwamy linearny schemat, osnucie spłaszczonych form na kanwie szachownicowego podziału, wywodzącego się z miejscowej, późnogotyckiej tradycji. Przekrycie wnętrza kościoła pozornym sklepieniem drewnianym jest rozwiązaniem na Mazurach pospolitym, podobnie jak wprowadzenie empor. Jednakże brak dokładniejszej informacji o wyglądzie tych ostatnich przed zniszczeniem.
Giżycko, szczyt zamku. Fot . Zink , 1933, neg. ISPAN Warszawa (Komunikaty Mazursko-Warmińskie z 1970)
Ołtarz i ambona w kościele w Baniach Mazurskich około 1896 roku
Nabożeństwo w Kościele w Baniach odprawiano w trzech językach: litewskim, polskim i niemieckim. Język litewski w parafii Banie Mazurskie jednak zamilkł na początku XVIII w. W 1740 r. do komunii w języku polskim przystąpiło 1650 parafian.
Der Kreis Angerburg, Erich Pfeiffer, 1973, S.366 podaje: W 1737 roku szkoła w Benkheim powstała.
J. Kopciał podaje: W drugiej połowie XVIII w. powstała tu również szkoła parafialna pod patronatem królewskim (w 1800 r. – 95 uczniów). W 1841-1845 adiunktem proboszcza był Emil Stern, przyjaciel Gustawa Gizewiusza i jego współpracownik w walce z germanizacją szkół na Mazurach. W 1841 roku w Baniach miał miejsce protest rodziców, którzy demonstracyjnie opuścili zebranie poświecone nauczaniu języka niemieckiego w szkole. W 1871-1891 proboszczem był Herman Fryderyk Czygan, który przesłał W. Kętrzyńskiemu spisy miejscowości w parafii, podając nazwy polskie obok niemieckich.
W 1895 r. społeczność Bań Mazurskich składała się z 498 ewangelików, 5 innych chrześcijan oraz 4 Żydów. Ci ostatni byli najpewniej członkami jednej rodziny, związanej z gminą synagogalną w Węgorzewie i utrzymywali się z handlu bądź prowadzenia gospody.
W 1925 roku parafia w Baniach Mazurskich liczyła 4950 członków, którzy mieszkali w 28 miejscowościach:, Benkheim, Budzisken, Groß Sakautschen, Gruneyken, Grünwalde (Zielony Lasek), Hassenstein Forst (Kierzki Leśne), Heydtwalde Forst (Budziska Leśne), Janellen, Kerschken (Kierzki), Klein Lissen (Liski), Klein Sackautschen (Zakałcze Małe), Kulsen (Kulsze), Lissen (Lisy), Mitschkowken (Mieczkówka), Mitschullen (Miczuły), Mynte Forst (Minta), Rosental (Różanka-Dwór), Sapallen (Sapałówka), Sawadden (Zawady), Schleuse Forst (Śluza), Schupowen (Czupowo), Sperling (Wróbel), Storchenberg (Wydutki), Surminnen (Surminy), Polnisch Dombrowken, Tannenberg (Jeglewo), Wolken (Wólka), Ziemianen (Ziemiany).
Do 1945 roku opiekę duszpasterską w kościele w Baniach Mazurskich sprawowali:
Paul Rosinski do 1629 roku;
Johannes Gusovius 1629–1636;
Valentin Gregorovius 1630;
Raphael Gregorovius 1638–1681;
Andreas Mrosovius do 1655;
Albrecht Sescowius 1655;
Friedrich Fischer 1656–1696;
Christoph Gregorovius 1678–1710;
Johann Drigalski 1696–1733;
Johann Kochnowius 1706–1707;
Andreas Okronglovius 1707–1710;
Christian Müller 1710–1711;
Georg Borcius 1711–1716;
Christoph Alb. Rüdiger 1717–1739;
Michael Schemien 1734–1750;
Martin Andreas Wedecke 1744–1761;
Michael Hermann Rostock 1761–1794;
Christoph Georg Rostock 1795–1843;
Gottlieb Eduard Stern 1841–1843;
Heinrich Ludwig Taureck 1844–1880;
Hermann Friedrich Czygan 1871–1888;
Paul Josef Fischer 1889–1898;
Otto Emil Ziegler 1899–1914;
Anton Otto Wangnick 1914–1930;
Georg Teschner 1930–1945.
Podczas ostatniej wojny spłonął XVI – wieczny kościół.
Zaraz po wojnie rolę kościoła parafialnego pełniła przejęta przez ludność napływową dawna kaplica baptystów (obecnie kościół greckokatolicki), w której (przed wojną) kaznodzieją był Emil Holzman właściciel ziemski z Rosental (Różanka Dwór). Od września 1945 r. obsługiwał tu wiernych proboszcz węgorzewski ks. Nikodem Masłowski, który 30 czerwca 1946 r. poświęcił kaplicę. W nabożeństwach brali udział także miejscowi wyznawcy obrządku greckokatolickiego. Pierwszym proboszczem w Baniach Mazurskich był Włodzimierz Boziuk (do 1954r.), który tutaj zmarł i został pochowany. Po nim parafią kierowali: Władysław Surowiec (VII 1954r.-IV 1957r.), Stefan Nyc (IV 1957r. – IV 1970r.), Tadeusz Kościuszko (IV 1970r. – III 1985r.), Tadeusz Stefan Adamczyk (25 III 1985r. – 6 IV 2000r.), Zbigniew Łobaczewski (1.VIII. 2000 – 14.I. 2006r). Od 22 lipca 2006 r. proboszczem jest Ks. Kanonik Władysław Łada.
Parafia (Parafia pw. św. Antoniego Padewskiego w Baniach Mazurskich erygowana kanonicznie została w 1962 roku.) liczyła (w 2012 roku) około 2,5 tysiąca wiernych i składała si ze wsi: Banie Mazurskie, Budziska, Dąbrówka Polska, Gryżewo, Grodzisko, Grunajki, Kierzki, Kulsze, Lisy, Miczuły, Mieczówka, Mieczniki, Sapałówka, Surminy, Wólka, Wróbel, Zapały, Zawady, Ziemiany. Odpusty odbywają się w święto patrona (13 VI) oraz Matki Boskiej Anielskiej (2 VIII). Do parafii należą dwie kaplice: w Grodzisku (odkupiona od prawosławnych) – pw. Chrystusa Króla i w Zawadach (w sali dawnej szkoły) – pw. Matki Boskiej Częstochowskiej.
Kościół w Baniach Maz. (Dawny kościół ewangelicki z XVI wieku, przebudowany w XVII w, obecnie kościół rzymskokatolicki; zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1975-1980, wnętrze świątyni w stylu renesansowym. Nr rej.: 50 z 1956r. oraz 859 z 8.11.1991 r.)
Koło kościoła w Baniach Mazurskich znajduje się krzyż nagrobny majora dragonów.
Ponadto po południowej stronie kościoła znajduje się cmentarz, na którym jest grób córki byłego proboszcza Hermana Fryderyka Czygan zmarłego w Baniach Mazurskich [Proboszcz Czygan zebrał i przekazał materiały (o miejscowościach z okolic Bań Mazurskich) do książki Filipa Sulimierskiego, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.].
Krzyż nagrobny Berty Czygan (Urodzonej w 1862 roku. Zmarłej w 1883 roku w Baniach – Bentheim, w wieku 21 lat) córki proboszcza Hermana Fryderyka Czygan (ur. 26 sierpnia 1815 w Olecku, zm. 01 września 1891 w Baniach Mazurakich) i Idy Esther (Natalie) Zimmermann ur.01 lutego 1826 w Olecku, zm. 04 listopada 1887 w Baniach Maz. – usytuowany przy kościele. Proboszcz Czygan był dwukrotnie żonaty: pierwszy raz z Bertą Dorotheą Zimmermann (siostrą Idy) urodzoną w 1821 roku w Olecku, zmarłą 21 października
Koło kościoła w Baniach Mazurskich znajdują się groby żołnierzy poległych podczas I WŚ oraz podstawa z pomnika poświęconego poległym żołnierzom.
Pomnik poległych. Źródło: http: //mazurskie_pomniki.republika.pl
Pomnik wzniesiono w 1923 r. w obrębie wzgórza kościelnego, górującego nad ulicą biegnącą przez miejscowość. Powstał on z inicjatywy związku wojackiego oraz parafian. Tablicę z nazwiskami poległych umieszczono w kościele. W 1944 r. kościół został spalony, a wraz z nim zniszczeniu uległa tablica. Po wojnie na podstawie pomnika w miejscu krzyża żelaznego stanęła figura Chrystusa.
Na podstawie pomnika poległych została ustawiona figura Chrystusa
W kwaterze wojennej położonej kilkanaście metrów za kościołem, na terenie dawnego wiejskiego cmentarza spoczywa 14 żołnierzy rosyjskich.
Benkheim, Gemeindefriedhof: 14 Russen, darunter Mokraoff vom 4. Finnl.Inf.R. (Schützen-Batl.?).
Drugie żródło podaje, że pochowano 2 żołnierzy niemieckich i 15 żołnierzy rosyjskich.
Benkheim ONO 19,5 – 2 Deutsche, 15 Russen Auf dem Friedhof an der Kirche.
I jednego żołnierza w ogrodzie Kordak.
Benkheim 1 Im Garten Kordak.
Banie Maz.-groby żołnierzy rosyjskich
Groby żołnierzy rosyjskich
Banie Maz. –groby żołnierzy rosyjskich
Kwatera wojenna żołnierzy niemieckich znajduje się na terenie tzw. nowego cmentarza położonego za kościołem. Oddalona około 15 m od kwatery Rosjan i około 35 m od kościoła.
Max Dehnen w Die Kriegsgräber in Ostpreussen von 1914/15, Würzburg 1966 napisał: Benkheim, an der Kirche: Musk. Fuchs vom Inf.R. 176.
Benkheim, an der Kirche: Reservist Engler vom Inf.R. 128.
Banie Maz.– groby żołnierzy niemieckich
Grób żołnierza niemieckiego- Musk. Franz Fuchs
Grób żołnierza niemieckiego – Res. Rudolf Engel
Spis poległych
Res. Rudolf Engel, 10. Kp. Inf. Rgt. 128, 19.7.1887, † 12.9.1914
Musk. Franz Fuchs, 6. Kp. Inf. Rgt. 176, 18.9.1890, † 14.9.1914
Kwatera wojenna – pojedynczy krzyż znajduje się też na cmentarzu ewangelickim na północ od wsi Banie Maz. (dawniej cmentarz podlegał pod wieś Janele – Janellen). Jest to miejsce spoczynku jednego, nieznanego żołnierza niemieckiego poległego podczas działań wojennych w 1914/1915 roku.
Max Dehnen napisał: Janellen (bei Benkheim), Dorffriedhof: 1 unbekannter Deutscher.
Na stronie http://forum.patriotcenter.ru/index.php?topic=24994.0 (2012) podano: Janellen (bei Benkheim) ONO 19 -1 Deutsche.
Grób nieznanego żołnierza niemieckiego na dawnym cmentarzu wiejskim w Janelach (Anelach) obecnie w Baniach Mazurskich, przy drodze Banie Mazurskie – Kulsze – Rogale
Pomnik poświęcony pamięci mieszkańców, na dawnym cmentarzu wiejskim w Janelach obecnie w Baniach Mazurskich. W uroczystościach uczestniczył Kurt-Werner Sadowski – przedstawiciel z Niemiec. Cmentarz w Janellen został „odbudowany” po 2001 roku. Uroczysta inauguracja na cmentarzu z błogosławieństwem lokalnego katolickiego księdza Władysława Łada odbyła się 5 czerwca 2012 roku. Kamień pamiątkowy wzniesiono w 2010 roku. Cmentarz jest łatwo dostępny i znajduje się bezpośrednio przy drodze do miejscowości Rogale. Naprzeciwko cmentarza znajduje się strażnica Straży Granicznej. Na kamieniu wyryto napisy w języku polskim i niemieckim.
Szkic miejscowości Janele (Janellen – obecnie Banie Mazurskie) położonej po prawej (północnej) stronie rzeki Gołdap. Źródło: http: //angerburg.info/benkheim.htm (2012)
Szkic miejscowości Banie Mazurskie-położonej po lewej (południowej) stronie rzeki Gołdap. Źródło: http://angerburg.info/benkheim.htm (2012)
Wycinek mapy (Karte von Ost=Preussen nebst Preussisch Litthauen 1796 – 1802 rok) przedstawiający położenie miejscowości Banie Mazurskie i Janele (obecnie Banie Mazurskie po lewej i prawej stronie rzeki Gołdapy).
W okresie międzywojennym Banie były miasteczkiem. Znajdowały się tu restauracje, poczta, szkoła oraz dworzec kolejowy. Od początku XX w. przez wieś przebiegła linia kolejowa Węgorzewo – Gołdap.
W czasach świetności kolei żelaznych w Prusach Wschodnich oddano do użytku linię kolejową Węgorzewo-Gołdap, na której utworzona stację Benkheim. Budowę trasy (liczącej 50 km, a dokładnie 49,82 km) Gołdap – Węgorzewo ukończono w 1899 roku (15.08.1899 roku stacja kolejowa Banie Mazurskie została włączona do pruskiej sieci kolejowej).
W skład zespołu wchodził okazały budynek dworcowy wraz z magazynem ekspedycji, budynek mieszkalny dla rodzin kolejarskich, strażnica służb porządkowych, sanitariaty oraz jedyna na odcinku 50 km wieża wodna, umożliwiająca uzupełnianie wody lokomotywom parowym. Były tu dwa perony ziemne wysypane szutrem oraz dwie rampy załadunkowe: czołowa i boczna.
Przed wojną, co tydzień z Bań na zachód Niemiec transportowano kilka wagonów załadowanych bydłem i trzodą. Na wagony ładowano też drewno pochodzące z okolicznych lasów oraz tarcicę z tartaku Jungka, który był usytuowany po drugiej stronie do drogi prowadzącej do Lis.
Podczas ostatniej wojny miejscowość została częściowo zniszczona. Spłonęła stacja kolejowa.
Stacja w Baniach Mazurskich – stan z około 1901 roku
Stacja – stan z około 1920 roku
Wycinek mapy przedstawiający usytuowanie wieży ciśnień (W. T.) i stacji kolejowej (Bf.) w Baniach Mazurskich
Teren dawnej stacji Banie Mazurskie (26,9 km) rozciąga się na zachód od skrzyżowania szlaku z drogą Banie Mazur – Kruklanki.
Po zdemontowaniu torowiska w latach 1944-45 teren stacyjny długo utrzymywał kolejowy charakter. Przede wszystkim za sprawą górującej nad okolicą i widocznej z daleka wieży ciśnień z charakterystycznym, obudowanym deskami zbiornikiem. Niestety lata 90 XX wieku zdekomponowały zapomnianą stacyjkę. W czerwcu 1997 roku zburzono wieżę ciśnień (Szkoda, że uczyniono to po cichu, a tym, którzy wydali wyrok, przypisać można brak wyobraźni, wręcz głupotę.). Miejsce po konstrukcji oczyszczono tak dokładnie, że dziś odszukanie najmniejszego nawet śladu jej istnienia jest niemożliwe.
Pozostałości ceglanego dworca i magazynu ekspedycyjnego zajmowała remiza OSP w Baniach Maz. Do jej zbudowania wykorzystano pierwszą kondygnację wspomnianych obiektów. Usunięto, zagrożone katastrofą budowlaną, schronisko służb.
Wieża wodna w Baniach Mazurskich zburzona w czerwcu 1997 roku, stan 29 09 1996 r. (Źródło: Ś. K. 2002-8)
W Dzienniku Nr 43 Królewskiego Rządu Pruskiego w Gumbinie z 18.10.1869 roku ukazało się rozporządzenie No.594 w którym napisano: Poprzez podział nadleśnictw Borken (Borki) i Rothebude (Czerwony Dwór) utworzono nowy Forstrevier Heydtwalde ( Budziska Leśne) obejmujący (Beläufe Budßisken, Theerofen, Borreck, Grodßisko, Teufelsberg i Hegewald. Na miejsce zamieszkania administratora wybrano Budßisken, a w Baniach utworzono fundusz leśny (Kasa Leśna).
17.11.1855 w Dzienniku Nr 48 Królewskiego Rządu Pruskiego w Gumbinie ukazało się rozporządzenie No.337 informujące o utworzeniu w Baniach apteki i w związku z tym wezwano wykwalifikowanych farmaceutów, którzy chcą uzyskać koncesję na prowadzenie apteki w Baniach, aby w ciągu czterech tygodni od ogłoszenia składali odpowiednie dokumenty.
W latach 1874 do 1945 gmina Banie Mazurskie składa się z 7 miejscowości: Benkheim, Groß Sakautschen (Zakałcze Wielkie od 30.9.1928 włączone do miejscowości Miczuły), Janellen (Janele od 17 października 1928 roku, obecnie miejscowość nie istnieje.), Mitschullen Dorf (Miczuły) i Mitschullen Gut (przed 1908 rokiem włączono do miejscowości Mitschullen), Polnisch Dombrowken (Dąbrówka Polska), Storchenberg (Wydutki od 30.9.1928 włączone do miejscowości Miczuły), od 1930 Sperling (Wróbel dawna domena).
Przed 1 stycznia 1945 gminę Benkheim tworzą następujące miejscowości: Benkheim, Rochau Ostpr. (Miczuły), Sperling i Talheim (Dąbrówka Polska)
W Baniach w nieczynnej gorzelni Grubera utworzono Spółdzielnię Mleczarską Angerburg, gdzie odwirowywano mleko. Mleczarnia pozostawiała śmietanę, a mleko zwracano dostawcom. Śmietanę przetwarzano w Węgorzewie. Takie proste czynności nie przynosiły zbyt dużych dochodów. W 1934 roku postanowiono, że mleczarnia bedzie produkowała ser „Tylżycki”. Pomieszczenia okazały się zbyt ciasne i postanowiono wybudować nowe. W pobliżu stacji wykupiono od Raifffeisenbanku ziemię i w ciągu roku powstała mleczarnia. Maszyny przeniesiono ze starej mleczarni, ale urządzenia chłodnicze i wirówkę o wydajności 5000 l/h zakupiono nowe. W 1934 roku przerabiano 1,5 miliona kg mleka. W ciągu 10 lat przerób mleka wzrósł do sześciu milionów kg rocznie. W czasie wojny, gdy młodzi ludzie zostali wcieleni do Wermachtu, a kobiety poszły do Czerwonego Krzyża jako pomoc na wojnie, zabrakło ludzi do pracy. Z pomocą „przyszli” wschodni robotnicy, ale praca z niespecjalistami była trudna i często zmieniano obsadę. Codziennie przetwarzano 20000 kg mleka na ser „Tylżycki”. Na ten produkt był popyt. Nadmiar mleka przesyłano do odtłuszczenia do Węgorzewa. Powrót odtłuszczonego mleka odbywał się o 09: 55 i w słoneczne, ciepłe dni zdarzało się, że mleko wracało do Bań kwaśne.
W 1818 roku Banie były wsią kościelną, miały 30 dymów i żyło w niej 230 dusz (osób).
W 1839 roku w Baniach było 27 dymów i mieszkało319 osób, w 1867 – 438 osób, w 1885 roku mieszkało 487 osób, w 1905 – 617, 1910 – 777, w 1925 – 841 osób, w 1933 -1675 osób.
Według spisu dokonanego w 1939 roku w Baniach Mazurskich mieszkały 1973 osoby, współcześnie – 1419 osób (2011 rok).
W 1939 roku w Baniach było 119 gospodarstw rolnych, które były podzielone na:
53 gospodarstwa rolne od 0,5 do 5 ha,
28 gospodarstw 5-10 ha,
31 gospodarstw 10-20 ha,
4 gospodarstwa 20 do 100 ha,
3 gospodarstwa 100 i więcej hektarów.
Trzy największe gospodarstwa posiadali: Friedrich Karl von Frank z około 297 hektarami, Rudolf Molks z 118 hektarami i Albert Kruppka ze 115 hektarami. Majątek Franka (dawniej Emila Grubera. W 1932 roku Emil Gruber posiadał 331 hektarów) został włączony do miejscowości Benkheim.
23 października 1944 mieszkańcy Bań Mazurskich uciekli przed Armią Czerwoną
Po wojnie Banie Mazurskie były siedzibą gminy (do 1954) w powiecie węgorzewskim, potem (1955-1972), gromady w powiecie gołdapskim. W 1946 roku zasiedlono 14 gospodarstw, powstała szkoła, zlewnia mleka, spółdzielnia Samopomoc Chłopska. Pierwszym sołtysem był Czesław Waraksa (1946, po nim – Konstanty Koscik i Jan Szczotko. W 1949 utworzono dwa majątki PGR-owskie, należące do zespołu Wólka; w następnych latach je połączono i wielokrotnie modernizowano. Przed likwidacją w 1991 roku było to duże, wielozakładowe przedsiębiorstwo. Od lat 60 rozwijały się Banie Maz. jako jeden z ponadwiejskich ośrodków usługowych w województwie białostockim, od 1973 jako siedziba gminy wzorcowej.
W czasie II wojny światowej wieś uległa częściowemu zniszczeniu. Po 1945 r. zasiedlone przez repatriantów ze wschodu oraz przez ludność ukraińską przesiedloną tu w ramach przymusowej Akcji „Wisła”. Ukraińcy stanowią ok. 50% mieszkańców gminy.
W Baniach Mazurskich znajduje się Cerkiew greckokatolicka św. Mikołaja pochodząca z XIX wieku, dawna kaplica baptystów.
Dawna kaplica baptystów z II połowy XIX wieku, po wojnie kościół katolicki, obecnie cerkiew grekokatolicka
Dawna kaplica baptystów z II połowy XIX wieku, po wojnie kościół katolicki, obecnie cerkiew grekokatolicka (stan 2012 rok)
Głaz upamiętniający 50 lecie parafii św.Mikołaja i 60 lecie wysiedlenia Ukraińców
Ukraińscy grekokatolicy w Baniach Mazurskich i okolicznych wsiach pojawili się w 1947 roku. Przesiedlono ich tutaj w ramach przymusowej Akcji „Wisła”. Jej celem była asymilacja Ukraińców. Zakazano nawet używania nazwy „Ukrainiec” na rzecz” wysiedleniec z Akcji „Wisła”.
Osiedlani na zachodnich i północnych ziemiach Polski Ukraińcy nie mogli stanowić więcej niż 10% mieszkańców danego powiatu, gminy i wsi. Władze lokalne nie przestrzegały jednak tego zakazu, bo w 1947 roku wolne gospodarstwa znajdowały się głównie w najbardziej peryferyjnej, północnej części ówczesnego województwa olsztyńskiego.
Dlatego w gminie Banie Mazurskie Ukraińcy w 1947 roku stanowili ponad 50% mieszkańców. Niektóre przygraniczne wsie zasiedlono Ukraińcami w 100%.
Po 1947 roku władza zlikwidowała Cerkiew greckokatolicką. Władza nie godziła się nawet na odprawianie greckokatolickich mszy. W Baniach Mazurskich grekokatolicy chodzili do kościoła rzymskokatolickiego, który mieścił się od 1946 roku w byłej kaplicy baptystów. Na początku lat 50-tych proboszcz zgodził się, by grekokatolicy w większe cerkiewne święta gromadzili się w kościele i śpiewali cerkiewne pieśni.
Sytuacja zmieniła się na lepsze dopiero w 1956 roku. Wtedy władze zgodziły się na utworzenie Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno – Kulturalnego. Nie zgodziły się jednak na odrodzenie Cerkwi greckokatolickiej. Zezwolono jednak na odprawianie mszy greckokatolickich w kościołach rzymskokatolickich.
Na prośbę grekokatolików w 1957 roku rzymskokatolicki proboszcz z Bań Mazurskich ks. Nyc zgodził się, by jego wikarym został greckokatolicki ksiądz Jewhenij Usćkyj. Pierwszą mszę po ukraińsku odprawił 23 kwietnia 1957 roku. Od tego czasu greckokatolickie „Służby Boże” odbywały się w kaplicy w każdą niedzielę.
Tak było do 1975 roku. Wtedy wierni rzymskokatoliccy dostali od władzy zgodę na remont i przejęcie kościoła ewangelickiego w Baniach. W 1978 roku grekokatolicy dostali kaplicę do wyłącznego użytkowania.
Jan Modzalewski
