Szanowna Redakcjo. Za Waszym pośrednictwem pragnę przedstawić dane dotyczące kościoła (parafii) dzisiaj nazywanego przez niektórych ludzi „białym” lub „nowym”.
Za początek istnienia parafii protestanckiej w Gołdapi przyjmuje się rok 1568. Wówczas to starosta z Wystruci zobowiązał się do utrzymania pastora w Gołdapi, gdyż parafia nie była sama w stanie utrzymać duchownego. Kościół zlokalizowano poza obrębem zabudowań na wzgórzu (Vide plan Gołdapi z 1608 roku według Marcina Nagela, zamieszczony niżej), co dawało mu charakter obronny.
Pierwsze dane dotyczące przestrzennego układu Gołdapi zawarte są w samym przywileju lokacyjnym.
Miasto założone zostało na miejscu dawnych wsi Sileiten i Parisken, to jednak prawidłowe jego rozplanowanie robi wrażenie osady założonej na surowym korzeniu. Wspomniany przywilej daje nam dokładne dane, dotyczące wielkości poszczególnych obiektów. Probostwo dostało obszar o wymiarach 5X20 prętów, dom kapelana 25X10 prętów, szkoła tyleż, cmentarz 2 morgi, szpital 5X20 prętów, kościół 15X10 prętów. Szerokość każdej ulicy wynosić miała 2 pręty (ok. 8 m). Rynek zaś miał mieć powierzchnię 12 morgów, czyli 175X200 m. Tak duże rozmiary miasta, a zwłaszcza rynku i ulic, świadczyły, że książę planował tu zorganizowanie dużego ośrodka miejskiego.
Układ miasta był bardzo regularny: z każdego rogu rynku wychodziły po dwie ulice. Charakterystyczne jest tylko, że kościół zbudowano nie na rynku, ale za ulicami, na wzgórzu, bliżej rzeki Gołdapi. Całość opasana została drewnianą palisadą, posiadającą 4 bramy:
Wystrucką, Węgorzewską, Młynarską i Kozacką (ta ostatnia nazwa z pewnością późniejsza — z II poł. XVIII w.).
Równolegle z osadnictwem rozwijała się organizacja kościelna. W 1568 r. występuje po raz pierwszy proboszcz w Gołdapi. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych powstały inne pobliskie parafie. W okresie tym granice ich były płynne, co spowodowało spory proboszczów o dziesięciny. Spis z 1590 r. zawiera wyliczenie wsi należących do parafii gołdapskiej, położonych na terenie dwóch powiatów. Ostateczne rozgraniczenie nastąpiło w rok później (w 1591 roku), po wymianie wsi między parafiami Grabowo i Gołdap. Do Grabowa przeszły wsie z powiatu wystruckiego, a do Gołdapi — z powiatu węgorzewskiego. Pierwsza wzmianka o proboszczu gołdapskim zawarta jest w reskrypcie skierowanym 30 kwietnia 1568 r. do starosty w Wystruci. Został on zobowiązany do utrzymywania proboszcza ze swojej szkatuły tak długo, dopóki parafia nie będzie miała należytych własnych dochodów.
Przywilej lokacyjny przeznaczał na kościół plac; o wymiarach 15 na 10 prętów, ponadto dwie morgi na cmentarz oraz place pod budowę probostwa, wikarówki i szkoły. Z powyższych wiadomości wynika, że powstanie parafii poprzedziło wydanie przywileju lokacyjnego, a co najmniej do 1570 roku nabożeństwa odbywały się w prywatnych domach, bądź w prowizorycznej drewnianej kaplicy.
Burmistrz Gołdapi w dokumencie z 1585 roku wyjaśnia, że z powodu drożyzny i biedy miasto nie mogło postawić budynków dla księży i służby szkolnej.
Irena Janosz-Biskupowa w Rozwój przestrzenny miasta Gołdapi, Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 1962 napisała:, „Jako pierwsza budowla publiczna powstał kościół ewangelicki. Budowę jego rozpoczęto w r. 1580 lub 1581, do r. 1590 zaledwie część kościoła zdołano nakryć dachówką, reszta miała dach słomiany. W tym też roku miasto otrzymało 4.000 dachówek na wykończenie dachu. Trzeba zaznaczyć, że choć kościół budowano w epoce Renesansu, to jednak zbudowano go w stylu gotyckim. Może dzięki temu, że kościół ten stał trochę na uboczu, częste pożary miasta nie uszkodziły go zbyt dotkliwie. Odnawiano go i naprawiano jednak dość często, bo w 1atach. 1623 — 27, 1668, 1749, 1750, 1789. W roku 1887 nastąpiła renowacja starego kościoła.”
Janusz Kopciał w Gołdap i okolice; Suwałki 1995 napisał: Szybko przebiegająca kolonizacja pociągnęła za sobą konieczność zorganizowania administracji kościelnej. Przyjmowano zasadę, aby w każdym sołectwie znajdował się kościół. Najwcześniej, bo przed 1550 rokiem, powstał kościół i parafia w Gawajtach; następnie – w Gołdapi w 1568 r., Górnem – 1574, Żytkiejmach – 1579, Grabowie – 1588, Baniach Mazurskich– 1581 (Adolf Boetticher – Die Bau- und Kunstdenkmaler der Provinz Ostpreussen – 6. Masuren, Konigsberg 1896 – podaje, że kościół w Baniach Mazurskich powstał w latach 1566 – 1574.), Tolminkiejmach – 1588, Dubeninkach – 1620 (według innych źródeł: 1598)
Andrzej Wakar w Gołdap, z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1971 napisał: „Najstarsza była parafia w Gawajtach. Pastor działał tam już w latach 1542-1545, kościół zbudowano w roku 1550. Kościół w Żabinie wzniesiono wkrótce po roku 1565. W Baniach Mazurskich kościół był jeszcze w roku 1569 filialnym wobec węgorzewskiego, lecz już w roku 1581 istniała tam parafia. W Gołdapi pastor mieszkał już w roku 1558, kościół zaś zbudowano w latach1580-1589. Kościół w Górnem powstał w roku 1574, a kościół w Żytkiejmach w latach 1579-1589. Parafię w Grabowie założono w roku 1588, parafię zaś w Tolminkiejmach w tymże 1488 roku, a może w 1589 roku. Parafia w Dubeninkach powstała w roku 1620. Najmłodsza była parafia w Romintach Wielkich, którą utworzono dopiero w roku 1876.”
Andrzej Grzybkowski w Kościoły ewangelickie w Baniach Mazurskich i Gołdapi, Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 1970 podaje: Rzuty kościołów w Baniach Mazurskich, Kruklankach i Gołdapi są identyczne, powtarzają się też z nieznacznymi różnicami wymiary bezwzględne. Elewacje wschodnie mają dwie osie, wzdłużne — pięć; skromne bryły wzbogacone są wieżami, których przyziemia otwarte są do nawy nie portalem, lecz bardzo charakterystyczną wielką ostrołukową arkadą. Najwcześniejszy jest kościół w Baniach Mazurskich, wybudowany zapewne wkrótce po roku 1569, budowla w Kruklankach stanęła przed 1575 r., wreszcie najpóźniej — kościół w Gołdapi.”
Rzut kościoła – Banie Mazurskie
Rzut kościoła – Gołdap
Jak z powyższego wynika, są rozbieżności dat w powstaniu kościoła w Gołdapi jak i kościołów w innych parafiach.
Orłowicz będąc w Gołdapi w 1913 roku napisał: Stary kościół ewangelicki stoi na terasie z arkadami — ładny stąd widok ku północy. Pochodzi on jeszcze z XVI w. Ołtarz i kazalnica barokowe z r. 1700, roboty Pfeffera z Królewca. Zachowały się tu też renesansowe koniesjonały, gdyż spowiedź u ewangelików na Mazurach długo jeszcze pozostała w użyciu. Na filarze tabl. pam. pokoju z r. 1763. Jest tu pomnik Grzegorza Glogera (zmarł w 1763), jak świadczy podpis miejscowego pastora polskiego. W miejscu dawnego cmentarza na tak zwanej Kościelnej Górze (Kirchberg), założono mały park”.
Istotną wiadomość o stanie budowy kościoła zawierają dwa podania proboszcza Wawrzyńca Buchholza. W pierwszym (data wpływu 22 października 1589 r.) proboszcz powołując się na poprzednie prośby zwracał uwagę, że ufundowany kilkanaście lat temu kościół nie został do tego czasu ukończony i od dziecięciu lat stoi otwarty i niepokryty, wskutek czego nie można należycie przechowywać paramentów. Parafii i mieszkańców miasta nie stać na ukończenie budowy, wobec czego prosi o pomoc i założenie dachu nad kościołem, powołując się na załączone pismo rady miejskiej.
W drugim podaniu proboszcz wracał do tych samych skarg, przypominając, że kościół jest w połowie pokryty słomą, przez którą przecieka do środka woda, a wicher przeszkadza w kazaniach i udzielaniu sakramentów. Wyraża też obawę, że wichura zawali budynek. Interwencje proboszcza nie zostały bez skutku. Z konceptu pisma powizytacyjnego z 3 marca 1590 r. dowiadujemy się o ofiarowaniu kościołowi gołdapskiemu 4000 dachówek, które rada parafialna miała odebrać i przywieźć do Gołdapi.
Na podstawie pierwszego podania proboszcza można w przybliżeniu ustalić datę rozpoczęcia budowy. W 1589 r. minęło dziesięć lat od czasu, gdy budynek stal nie pokryty. W 1579 r. mury już wzniesiono. Domniemywać możemy, że początek budowy przypada na lata 1576—1578.
Wcześniejszej dacie sprzeciwiałyby się wielkie trudności gospodarcze, jakie przeżywało lokowane w 1570 r. miasto. Rok 1585 (sprowadzenie paramentów) wyznacza zaś najpóźniejszą datę użytkowania świątyni. Następna wiadomość dotyczy szkód poczynionych przez przejście wojsk polskich w 1608 r. Obiecana pomoc państwowa opiewała na sumę 8000 grzywien odszkodowania. W 1597 i trzykrotnie w latach 1608 – 1638 szalały pożary. Dla kościoła najdotkliwsza była pożoga w 1623 r., która strawiła nawę, a w wieży roztopiła dzwony, zostawiając wszakże nieuszkodzone jej mury magistralne.
Plan Gołdapi z 1608 roku według Marcina Nagela
Koło kościoła w Gołdapi znajdowała się wieża, która spłonęła w r. 1623, a odbudowana została po r. 1658, przy czym podwyższono ją o jedno piętro. Około r. 1590 zbudowane zostało probostwo, składające się z 2 izb. W tym też okresie zbudowano dom kapelana, szpital i szkołę, które też padły ofiarą pożaru w r. 1623. Odbudowano je jednak wkrótce, skoro np. w szkole w r. 1638 uczyło się 30 chłopców i kilka dziewcząt. W r. 1750 odbudowano ponownie szkołę kosztem 739 talarów. Mieściła się ona w dalszym ciągu koło kościoła. Tam też znajdowała się tzw. polska szkoła, o niższym poziomie, nie wiadomo jednak, kiedy została zbudowana.
Do czasu kiedy parafię nie było stać na pokrycie dachu, tj. do 1590 r., tym więcej nie mogła się zdobyć na wzniesienie wieży. Wieża powstała między tą ostatnią datą a rokiem 1608, kiedy widnieje już na planie miasta. Rysunek ten przekonuje, że stal wówczas murowany kościół z wieżą. Murowany, ponieważ na schematycznym skądinąd rysunku widać wyraźnie zaznaczoną fakturę, różną od przedstawienia drewnianych domów,
Wizytacja z 1638 r. notuje, że kościół jest niesklepiony, przykryty słomą, brakuje posadzki, chrzcielnicy, ambony, empory, zakrystii, krzeseł i ławek. Ze sprawozdania komisji wizytacyjnej dowiadujemy się o powstałym przed kilku laty pożarze kościoła i sąsiednich budynków. Obecnie „mieszkańcy Gołdapi mają znów odbudowany kościół z kamienia, cegieł i wapna. Wieża nie jest jeszcze odbudowana, chociaż mur już stoi […]. Kościół dostał mur przeciwpożarowy”.
Działania wojenne i pożary, w 1657 r. oszczędziły świątynię, niemniej wskutek najazdu kozackiego została ona wewnątrz uszkodzona. Spaliła się wówczas registratura kościelna. Trzy lata później kolejny pożar zniszczył wieżę.
Bruno Dietrich podaje, że w 1667 r. mistrz Lasser Labrentz otrzymał 160 grzywien za oba szczyty wieży i przemurowanie czterech narożników korpusu (vide zdjęcie poniżej).
Kościół ewangelicki, widok od pn.-wsch. Rekonstrukcja stanu około1670 r. Repr. z Beitrage zur Geschięhte der Stadt und des Kirchspiels Gołdap, Gołdap 1931
W 1677 r. reperowano wszystkie cztery szczyty budowli. Na początku XVIII wieku nastąpiły zmiany w wyposażeniu wnętrza, między innymi zainstalowano empory. Południową kruchtę [Kruchta (dawniej nazywana babińcem) – część kościoła, przedsionek usytuowany przed głównym wejściem, niekiedy również przed bocznym – do naw lub zakrystii. Najczęściej wydzielona jest wewnątrz kościoła, choć może być w formie przybudówki wyraźnie wyodrębnionej z bryły budynku.] postawiono w 1706 r., zakrystię zaś w, 1717 r., co zaświadczyła data na chorągiewce. Zapewne przed 1748 r. zniszczono szczyty wieży, gdyż Lucanus w swym opisie Prus określa wieżę gołdapską jako tępą, spłaszczoną.
Około 1750 r. przykryto wieżę nowym hełmem; w 1755 r. zwieńczono go żelazną gałką i orłem oraz zmieniono drewniane kolumny empor. Podmurowanie empor zostało przykryte deskami, na zakończenie tych robót zabrakło pieniędzy.
Gołdap. Kościół ewangelicki, wnętrze nawy — widok ku zach. Około 1930 r.
W 1789 r. przeprowadzono remont kościoła, o bliżej nie znanym zakresie. 17 stycznia 1818 r. orkan zniszczył dach. W październiku następnego roku odnowiono kościół kosztem 4000 talarów. Następne, odnowienie budynku przypada na rok 1887. Około 1911 r. założono w budynku kościelnym instalację centralnego ogrzewania, co łączyło się ze wzniesieniem komina przy szczycie wschodnim nawy.
W pobliżu kościoła mieścił sie też stary cmentarz. Gdy w r. 1782 wyszedł zakaz grzebania zmarłych w obrębie miasta, urządzono nowy cmentarz w pobliżu Bramy Wystruckiej. Szpital mieścił się przy ul. Wystruckiej, w wieku XVII przebywało w nim 18 osób. W XVIII zaś tylko 6, spełniał on zresztą rolę przytułku, a nie szpitala w nowoczesnym tego słowa znaczeniu.
Mimo wszystkich podobieństw do zabytków w Baniach i Kruklankach, kościół w Gołdapi wyróżnia się nie tylko znaczniejszą wysokością nawy, lecz przede wszystkim monumentalną wieżą. Żaden z późniejszych obiektów nie osiągnie już tak efektownego i potężnego wyrazu.
Zbory w Baniach, Kruklankach i Gołdapi należą na terenie wschodnich Mazur do najwcześniejszych. Układ tych budowli stanie się niemal obowiązujący dla późniejszych, „gotyckich” kościołów ewangelickich, wznoszonych w ciągu XVII wieku. Wydaje się, że właśnie te obiekty jako bezpośrednie wzorce skodyfikowały pospolity później, niewyszukany typ mazurskiej świątyni ewangelickiej. Wpływ zastosowanego w Gołdapi łuku Tudorów [Łuk Tudorów, znany też jako łuk ostry obniżony (oraz ang. four-centre arch lub four-centred arch – łuk czteropunktowy) – niski, szeroki rodzaj łuku z wyróżnionym punktem centralnym. Jest znacznie szerszy niż jego wysokość i wizualnie sprawia wrażenie, jakby był spłaszczony pod naciskiem. Łuk tworzy się poprzez wytyczenie dwóch łuków, których promienie się przecinają nisko, i następnie z tych samych promieni, ale w wyższych punktach – wykreśla się łuki o mniejszym promieniu. Osie mniejszych łuków leżą na promieniach łuków większych] – będącego z resztą na tym terenie wielką rzadkością – odnajdziemy w wykrojach okien kościoła w Górnem (lata 1612—1617).
Gołdap. Kościół ewangelicki, widok od pn.-wsch. Fot. A. Boetticher, z końca X IX w (przed 1896 rokiem)
Rysunek przedstawiający organy w kościele
Kościół ewangelicki w Gołdapi w 1944 roku został poważnie zniszczony pociskami i spalony. W latach pięćdziesiątych przedsięwzięto prace zabezpieczające przy wieży. Zankrowano [ankrować – umacniać pękający budynek przy pomocy śrub i prętów (niem. der Anker)] spękane ściany, zamurowano otwory okienne i wejściowe oraz założono prowizoryczny dach. Dalsze wstępne prace konserwatorskie przeprowadzono w 1964 r.
W latach 80. XX wieku podjęto decyzję o odbudowie świątyni. W 1992 roku kościół został ustanowiony konkatedrą diecezji ełckiej.
Kościół NMP Matki Kościoła w Gołdapi – 2012 rok
W Gołdapi jest dekanat – jeden z 21 dekanatów w rzymskokatolickiej diecezji ełckiej.
W skład dekanatu wchodzi obecnie siedem parafii: pw. św. Antoniego Padewskiego w Baniach Mazurskich, pw. NMP Matki Kościoła w Gołdapi, pw. św. Leona i św. Bonifacego w Gołdapi, pw. św. Józefa Robotnika w Gołdapi, pw. św. Antoniego Padewskiego w Górnym, pw. Matki Bożej Różańcowej w Grabowie i pw. Narodzenia NMP w Żabinie.
W obecnej bryle kościoła wyróżniają się wieża, nawa i dwie boczne kruchty. Bryła wieży i nawy jest podparta szkarpami [Skarpa, szkarpa, przypora – pionowy element konstrukcyjny budowli, mur odchodzący prostopadle na zewnątrz od ściany wysokiego budynku w postaci filara. Zadaniem przypory jest wzmocnienie ściany oraz przenoszenie ciężaru sklepienia (lub sklepień) budowli na podłoże (grunt, fundament)] na osi przekątnych – każda szkarpa z jednym uskokiem i ochroną od deszczu z czerwonej dachówki. dachy kościoła są dwuspadowe. Całkowita długość kościoła wynosi 50 m, szerokość 24 m, wysokość do sklepienia 20 m, wysokość wieży 45 m. Kościół o układzie jednonawowym. Sklepienie nawy to drewniana kolebka. Naprzeciw ołtarza znajduje się chór muzyczny wsparty na czterech murowanych filarach. Wejście na chór znajduje się w kruchcie na ścianie południowej.
Niżej zamieszczam skany trzech widokówek, na których możemy zobaczyć wieżę kościoła będącego w ruinie.
Przy pisaniu wykorzystałem następujące źródła:
Irena Janosz-Biskupowa, Rozwój przestrzenny miasta Gołdapi, Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 1962;
Andrzej Grzybkowski, Kościoły ewangelickie w Baniach Mazurskich i Gołdapi, Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 1970;
Adolf Boetticher – Die Bau- und Kunstdenkmaler der Provinz Ostpreussen – 6. Masuren, Konigsberg 1896;
Janusz Kopciał: Gołdap i okolice, Suwałki 1995;
Andrzej Wakar, Gołdap, z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1971;
Wojciech Guzewicz, Diecezja Ełcka, Ełk 2012;
Wojciech Guzewicz, Dziedzictwo wiary, Ełk 2011;
Mieczysław Orłowicz, Ilustrowany Przewodnik Po Mazurach Pruskich I Warmii, Lwów –Warszawa, 1923.
Z poważaniem Jan Modzalewski
