Jan Modzalewski obszernie o Bośniakach

Szanowna Redakcjo. Za waszym pośrednictwem pragnę przedstawić informacje dotyczące „Bośniaków” i związane z „Bośniakami”.

Według pamiętników Baczko oddział „Bośniacki” liczył 72 ludzi, według pamiętnika księcia von Darmstadt oddział liczył 80 osób, natomiast według ewidencji prowadzonej przez majora von Warnery odział liczył od 80 do 100 ludzi. Korpusem (osobowym) dowodził rotmistrz von Warnery z sasko – polskiego pułku „Bośniaków” pułkownika Ignacego Mazani z Slavedin.

26 lipca 1745 roku jeźdźcy „kapitana Stefani” z (Grüneberg und Glogau) Zielonej Góry i Głogowa dotarli do pruskiego obozu Chlum (Chlumy), gdzie stawili się przed najwyższym dowództwem króla armii pruskiej. Każdy jeździec otrzymał wynagrodzenie 5 talarów i 21 groszy. Odzież, broń i konie musieli zabezpieczyć we własnym zakresie. Po raz pierwszy zostali przydzieleni do Zietensche Husaren-Regiment Nr 2, później do huzarów (Husaren-Regiment Nr 5) pułkownika Józefa Teodora von Ruescha.

W lutym i marcu 1746 roku korpus „Bośniaków” w pułku, dowodzonym przez Reuscha (jego zastępcą był podpułkownik von Agner, komendant pułku i chorągwi „Bośniackiej”) składał się z 1 rotmistrza (Serkis – dowódca chorągwi „Bośniackiej”), 1 porucznika (Osman), 2 chorążych (Ali i Witkowitz)), 4 kaprali i 35 zwykłych żołnierzy, razem 43 osoby.

W kwietniu 1746 roku korpus (osobowy) „Bośniaków” w pułku, dowodzonym przez Reuscha składał się z 2 kapitanów (Serkiz – dowódca pierwszej chorągwi i Petrowski – dowódca drugiej chorągwi), 1 porucznika (Osman), 2 chorążych (Turek Ali i polski Tatar Wittkowitz), 5 kaprali i 53 zwykłych żołnierzy, razem 63 osoby.

W grudniu 1746 roku korpus „Bośniaków” w pułku, dowodzonym przez Reuscha składał się z 2 kapitanów, 1 porucznika, 2 chorążych, 5 kaprali i 53 zwykłych żołnierzy.

W 1747 roku korpus liczył 63 osoby.

Od stycznia do kwietnia 1748  roku korpus liczył 63 osoby, od maja do grudnia 62 osoby (w kwietniu  zmarł rotmistrz Petrowski).

Od lipca do grudnia 1748 roku dowódcami byli von Ruesch, podpułkownik Vippach, rotmistrz Serkis, porucznik Osman, chorążowie Ali i von Wittkowitz.

W lipcu 1749 roku pod rotmistrzem Serkisem służyło trzech oficerów: Osman, Ali i von Wittkowitz.

W 1749 roku korpus liczył 62 osoby. W 1750 roku od stycznia do września korpus liczył 62 osoby. W październiku tego samego roku korpus składał się z 1 kapitana, 1 porucznika, 2 chorążych, 5 kaprali, rekrutowano 1 zwykłego żołnierza, brakuje 9 zwykłych żołnierzy (10 zdezerterowało i zmarło w wyniku dezercji), razem jest 43 zwykłych żołnierzy i są 43 konie. W 1749 roku korpus liczył 62 osoby. W 1750 roku od stycznia do września korpus liczył 62 osoby. W grudniu tego samego roku korpus składał się z 1 kapitana, 1 porucznika, 2 chorążych, 5 kaprali, 44 zwykłych żołnierzy (brakuje 9 żołnierzy) i jest 49 koni (brakuje 9 koni).

W 1751 roku w było 4 oficerów, 5 kaprali, 47 żołnierzy i na stanie były 52 konie.

W 1751 roku w lutym oprócz dowódcy von Ruescha (który w dniu 11 czerwca 1750 roku został mianowany na generała majora) jego zastępcy von Broesigke (w dniu 3 lutego 1751 zastąpił von Vippacha) było 4 oficerów, 5 kaprali, 49 żołnierzy i na stanie były 54 konie.

W 1751 roku w marcu było 4 oficerów, 5 kaprali, 50 żołnierzy i na stanie było 55 koni.

W 1751 roku w kwietniu było 4oficerów, 5 kaprali, 51 żołnierzy i na stanie były 56 konie.

W 1751 roku w maju było 4 oficerów, 5 kaprali, 43 żołnierzy i na stanie było 46 koni.

W 1751 roku w czerwcu było 4 oficerów, 5 kaprali, 43 żołnierzy i na stanie było 46 koni.

W 1751 roku w lipcu było 4 oficerów, 5 kaprali, 43 żołnierzy i na stanie było 46 koni.

W 1751 roku w sierpniu było 4 oficerów, 5 kaprali, 42 żołnierzy i na stanie były 43 konie.

W 1751 roku od września do grudnia było 4 oficerów, 5 kaprali, 42 żołnierzy i na stanie były 43 konie.

W 1752 roku chorągiew Bośniaków składała się z 4 oficerów, 5 kaprali, 42 żołnierzy i 43 koni.

W 1753 roku chorągiew Bośniaków składała się z 4 oficerów, 5 kaprali, 40 żołnierzy i 41 koni.

W 1754 roku chorągiew Bośniaków składała się z 4 oficerów, 5 kaprali, 40 żołnierzy i 41 koni.

W styczniu 1754 roku chorągiew „Bośniaków” składała się z 1 kapitana, 1 porucznika (Emir Osman został zdymisjonowany), 2 chorążych, 5 kaprali, 40 żołnierzy i 43 koni.

W lutym 1754 roku chorągiew „Bośniaków” składała się z 1 kapitana, 1 chorążego, 5 kaprali, 40 żołnierzy i 39 koni.

W marcu 1754 roku chorągiew „Bośniaków” składała się z 1 kapitana, 1 chorążego, 5 kaprali, 40 żołnierzy i 39 koni.

W kwietniu 1754 roku chorągiew „Bośniaków” składała się z 1 kapitana, 1 chorążego, 5 kaprali, 40 żołnierzy i 39 koni.

W maju 1754 roku chorągiew „Bośniaków” składała się z 1 kapitana, 1 chorążego, 5 kaprali, 40 żołnierzy i 39 koni.

W czerwcu 1754 roku chorągiew „Bośniaków” składała się z 1 kapitana, 1 chorążego, 5 kaprali, 40 żołnierzy i 39 koni.

W lipcu 1754 roku kapitan (Serkiz) zmarł i chorągiew „Bośniaków” składała się z 1 chorążego, 5 kaprali, 40 żołnierzy i 39 koni.

W sierpniu 1754 roku chorągiew „Bośniaków” składała się z 1 chorążego, 5 kaprali, 40 żołnierzy i 39 koni.

We wrześniu 1754 roku chorągiew „Bośniaków” składała się z 1 chorążego, 4 kaprali, 39 żołnierzy i 38 koni.

W październiku 1754 roku chorągiew „Bośniaków” składała się z 1 chorążego, 4 kaprali, 39 żołnierzy i 37 koni.

W listopadzie i grudniu 1754 roku chorągiew „Bośniaków” składała się z 1 chorążego (chorąży Ali – Ossowski przyjął chrzest i nazwisko swego chrzestnego w 1754 roku), 4 kaprali, 39 żołnierzy i 37 koni.

W lutym 1755 roku dowódcą był generał major von Ruesch, jego zastępcą major von  Broesigke oraz młodszy oficer: chorąży Ali (Ossowski).

1 grudnia 1755 roku chorągiew składa się z 1 chorążego, 4 kaprali, 39 żołnierzy z 37 końmi, razem 44 ludzi. Chorągiew „Bośniacka”, aż do wybuchu wojny siedmioletniej (wojna siedmioletnia 1756-1763) była więc dowodzona przez chorążego (corneta) Aliego.

Podoficer  „Bośniaków” w 1745 roku

W 1761 roku oddział „Bośniaków” składał się z 1 oficera, 5 podoficerów i 10 jeźdźców. Pułkownik Lossow przyjął tatarskich dezerterów ze 110 końmi i jeźdźcami.

W lipcu 1761 roku dowódcą w dalszym ciągu był generał major von Ruesch, zastępcą pułkownik von Lossow (przybył 23 stycznia 1760 roku w miejsce zmarłego 21 grudnia 1759 roku Beusta. Lossow 15 maja 1761 roku został promowany na pułkownika.), Ossowski (Ali) został awansowany na porucznika 16 lipca 1761, Lipski promowany 16 lipca 1761 z kaprala na chorążego, a chorążowie Barbull i Orzull prawdopodobnie przeszli w lecie 1761 roku z armii rosyjskiej. Ponadto był jeszcze starszy kapitan (lub kapitan sztabowy) von Grabowski.

W 1762 roku (od 21 stycznia) pod dowództwem generała porucznika Golza, korpus ten powiększony został aż do tysiąca ludzi w 10-ciu szwadronach (40 oficerów, 100 podoficerów, 30 trębaczy, 838 szeregowych), którymi dowodził mjr Grabowski, a następnie płk von Lossow (od 17 marca był szefem korpusu „Bośniaków”, od 9 maja Lossow był dowódcą pułku a major von Grabowsky był dowódcą korpusu „Bośniaków”).

Ponadto w tym roku w oficerami byli: major von Lang, Carl David Halletius (później zajął miejsce rannego dowódcy, komendanta majora Grabowskiego), Groeling; rotmistrzowie: Kopka, Dawnarowitz, von Saltzwedel, von Heilsberg, von Berge; porucznicy: von Hertzberg, Wissotzki,  von Skokawsky, Gerlach, von Schoepping, Ossowski (Ali); podporucznicy: von Trzebiatowsky, von Groschkowsky, Muller, Vendome, von Kanitz, von Johanny, von Seindlawy, von Bohrscheidt, von Busch, von Guretzki; chorązowie: Barbull (17 czerwca 1762 roku promowany na stopień  podporucznika), Orzull (9 lipca promowany na stopień podporucznika), Stephan, Jebertowsky, Hermann, Zypolsky, von Gusener, von Roszkowsky, Schmeichler, Harras, Schutz. Jak widzimy (w powyższym zestawieniu) w skład korpusu oficerskiego wchodzili liczni Polacy i polscy Tatarzy.

W 1763 roku 10 szwadronów korpusu zostało zredukowanych do 2, a z ponad 1000 żołnierzy zostało tylko 250, zamiast 43 oficerów zostało tylko 5:  Halletius, Lipsky, v. Janitz, Gerlach i Guretzky. Porucznik Ossowski przeszedł na emeryturę, a podporucznik Barbull został zwolniony za ” brak złożonego wniosku, co do dalszej służby”, zmarł w Bialla (Białej) i Orzll też został zwolniony ze służby. Zostało 16 podoficerów, 4 trębaczy, 6 kowali, 4 felczerów.

We wczesnych latach wojny siedmioletniej (1756-1763) „Bośniacy” walczyli w stroju narodowym. W 1760 roku (inne źródła podają 1762 rok) wprowadzono mundury. Strój oficera składał się z czerwonej bluzy (żupan zdobiony szamerowaniem) ze srebrnymi koronkami (sznurami), z czerwonych, szerokich spodni (do kostek) opadających na buty jeździeckie, oraz z czarnego futra, sięgającego do kolan z polskimi rękawami,  na głowie czarna futrzana czapka z czerwoną pokrywą.

Wynagrodzenie „Bośniaków” (miesięczne) wynosiło w 1745 roku: kapitan Stefan de Serkis – 2 talary 22gr. 9 fenigów, porucznik Emir Ossman – 1 talar 22 gr. 9 fenigów,  chorąży  de Ali – 1 talar 22 gr. 9 fenigów, chorąży de Inwec – 1 talar 22 gr. 9 fenigów. Wynagrodzenie za 6 miesięcy (od czerwca do listopada) 1746 roku:  kapitan Stefan de Serkis – 12 talarów, porucznik Emir Ossman – 7 talarów 45 gr.,  chorąży  de Ali – 7 talarów 45 gr, chorąży de Inwec –7 talarów 45 gr.

Wynagrodzenie od grudnia 1746 roku do maja 1747 roku wyniosło: kapitan Stefan de Serkis – 12 talarów, porucznik Emir Ossman – 7 talarów 45 gr.,  chorąży  de Ali – 7 talarów 45 gr, chorąży de Inwec – 7 talarów 45 gr. (W Prusach począwszy do połowy XVIII wieku system monetarny oparty był na talarze dzielącym się na grosze. Do 1821 roku 1 talar = 24 dobre grosze a grosz = 12 fenigów a więc  1 talar = 288 fenigów. Po 1821: 1 talar = 30 srebrnych groszy = 360 miedzianych fenigów. Talar został wyparty w 1873 roku przez markę niemiecką. Am Ende des 18. Jahrhunderts konnte man im deutschen Raum für einen Taler 12 kg Brot, 6 kg Fleisch, 2 Flaschen Champagner, 1 kg Tabak oder 250 g Tee erwerben, ein Hemd, ein Paar Schuhe oder drei Paar Wollsocken kosteten ebenfalls einen Taler. Pod koniec XVIII wieku w Prusach za talara można było kupić 12 kg chleba, 6 kg mięsa, 2 butelki szampana, 1 kg tytoniu lub 250g herbaty. Koszula, para butów lub trzy pary skarpet kosztowały także talara.

Kapitan Serkis był Albańczykiem, wykształconym człowiekiem, który dużo podróżował. Były jubiler ożenił się z Polką (katoliczką) i żył spokojnie z nią do śmierci. Po jego śmierci żona wróciła do Polski.

Cornet Ali (Turek – według innych źródeł Pers) był niezwykle silnym i muskularnym,  odważnym, ale szorstkim człowiekiem. Nawrócił się na chrześcijaństwo i zgodnie z modą przyjął nazwisko Ossowsky. Później został razem z żoną oskarżony o obrabowanie i zabójstwo polskiego Żyda.

Cornet v. Wittkowitz był muzułmaninem, Tatarem pochodzącym z Polski.

Ale najbardziej oryginalnym człowiekiem, znanym wśród ludzi jako „Pusnacke” był porucznik Osrnan, Był dużym, przystojnym mężczyzną i gorliwym muzułmaninem. Orientował się w Koranie, wśród swoich współwyznawców pełnił rolę duchownego, wyliczał dokładnie – według księżyca – kiedy przypadają święta religijne. Dwukrotnie pojawił się publicznie w Gołdapi przy pochówku dwóch współwyznawców, na miejsce spoczynku wybrał małą wyspę na rzece Gołdap, gdzie jak twierdził grzebie ich zgodnie z ich zwyczajem. Przez dłuższy czas ubierał się po turecku. Jego długa broda, nagie piersi i ramiona obnażone, oraz długi nóż za pasem powodowało to, że damy (żony) oficerów były przestraszone i niezadowolone. Po pewnym czasie obciął brodę, włożył czerwony husarski mundur ze srebrnymi koronkami. Nie tylko po niemiecku czytał i pisał, przez krótki czas nauczył się przepisów dotyczących taktyki.

Osman miał dwóch synów (bliźniaków) z pokojówką. Dziewczyna ze względu na stosunek z niechrześcijaninem została ukarana i osadzona w Ełku. Osman zabrał dzieci, robił wszystko co możliwe dla wyzwolenia więźnia. W końcu napisał list do króla prosząc o jej uwolnienie. Król nakazał uwolnić Osmanową.

W wyniku kłótni z generałem v. Ruesch w 1754 roku wziął urlop i wrócił do Turcji.

Osman udał się do Królewca, kupił bursztyn  i wrócił do swojego domu w Turcji. Pozostawił synów w Prusach, ponieważ dzieci urodzone w Prusach były pruskimi poddanymi. Przed wyjazdem, w celu utrzymania jego synów zostawił pewną sumę pieniędzy, którą zdeponował w magistracie w Gołdapi. Dzieciom przydzielono opiekuna. Jeden z synów był rzeźnikiem, a później został  podoficerem u Bośniaków.

Dziwnym człowiekiem był też major Lipski, urodzony Kałmuk. W czasie wojny 7-letniej był bardzo często ranny. Fryderyk cenił go. Major był dwukrotnie żonaty. Lipski pierwszy raz ożenił się z córką Uhla obywatela z Gołdapi, a następnie z rozwiedzioną baronową von Eulenburg z domu Schulz, której matka miała majątek między Mrągowem i Szczytnem.

Ostatni jeździec z oddziału Serkisa, major Lipsky był uważany za przykład modelowego lansjera ze względu na sposób używania przez niego lancy [„Lanca jest królową broni!”– napisał kiedyś Montecuccoli (Raimondo, hrabia de Montecúccoli lub Montecucculi, Raimondo Graf Montecúccoli (ur. 21 lutego 1609 w zamku Montecucculo w Modenie, zm. 16 października 1680 w Linzu) – cesarski wódz, książę Świętego Cesarstwa Rzymskiego i neapolitański książę Melfi.)], którą trzymał wysoko uniesioną w górze w otwartej dłoni i operował palcami. Przedmioty z ziemi zbierał ręka lub lancą pędząc na wierzchowcu.

Baczko ukazuje go jako człowieka, który odznaczał się rzadką odwagą. Doskonały jeździec i strzelec z pistoletu. Posiadał dobry charakter i delikatność, pomimo tego, że miał strasznie oszpeconą fizjonomię od cięcia szablą. Zmarł jako major w 1778 roku.

Generał Günther (W 1788 roku pułkownik Günther przeniósł stacjonujące dotąd w Gołdapi sztab i szwadrony bośniackiego regimentu do Ełku.) urodził się w rodzinie kapelana wojskowego. W dzieciństwie został sierotą i zakosztował biedy. Matka wysłała go na studia teologiczne, ale on wstąpił do wojska i zaczął robić karierę sztabowca. Przez lata „dochrapał” się stopnia pułkownika i w wieku 52 lat został dowódcą regimentu „Bośniaków” stacjonującego w Gołdapi. Gdy w Polsce wybuchło Powstanie Kościuszkowskie, okazał się mężem opatrznościowym mazurskiej krainy. Bronił jej przed powstańczymi oddziałami, zapewnił jej bezpieczeństwo, a także walczył z powstańcami na terenie Polski. W uznaniu zasług został potem gubernatorem „Nowych Prus”, czyli zaboru pruskiego, i przeniósł swą kwaterę główną do Tykocina.

W gołdapskim kościele znajdował się portret generała Lossowa (urodzonego w 1721 roku, a  zmarłego w  1783 roku). W 1860 roku na zlecenie burmistrza Schmidta z Gołdapi wzniesiono w kościele pomnik czczący pamięć Lossowa.

Pochodzenie etniczne „Bośniaków” pruskich nie zostało do tej pory jednoznacznie wyjaśnione. Początkowo w literaturze fachowej zakładano, że ze względu na nazwę w jednostkach służyli wyłącznie mieszkańcy Bośni pochodzenia muzułmańskiego. Późniejsze badania wskazywały jednak, na fakt, że oddział Serkisa był wieloetniczny. W jego skład wchodzili Bośniacy, Albańczycy, Turcy, Polacy, Tatarzy. W każdym razie nie byli to wyłącznie Bośniacy. Za takim stwierdzeniem przemawia fakt, że oddział został sformowany na terenie Ukrainy, czyli państwa polsko-litewskiego. Na tych terenach lekką kawalerię z lekkimi lancami, nazywano powszechnie „Bośniakami”. Określenie „Bośniak” nie odnosiło się przy tym do etnicznych Bośniaków, lecz oznaczało oddziały wojska wyposażone w szable i lance, które stworzono na wzór bośniackiej kawalerii odnoszącej liczne sukcesy wojenne na południu osmańskich Bałkanów. Sam Serkis nazywał swoje oddziały „Bośniakami”, ponieważ wydawali mu się oni najlepszymi jeźdźcami.

W armii duńskiej obok Huzarów służyli też „Bośniacy”. Na wzór armii pruskiej jedna eskadra „Bośniaków” nosiła kolorowe uniformy. Również w armii holenderskiej pruscy „Bośniacy” stanowili wzór podczas formowania jednostek. Tutaj nazywali się „bośniackimi ułanami” (Bosniaques).

Uniform „Bośniaka” w armii duńskiej

Uniform „Bośniaka” i huzara w armii duńskiej – 1801 rok

W 1796 roku król Fryderyk Wilhelm III rozkazał, aby szlachta w nowo okupowanych polskich prowincjach, tzw. „Nowych Prusach Wschodnich” służyła w tworzonych szwadronach huzarskich w pierwszym szeregu, pod nazwą „Towarzyszy”. Werbunek był dobrowolny, nie miał jednakże większego powodzenia, dopóki rozporządzeniem królewskim z 1799 roku pułk „Bośniaków” nie został przemianowany na szlachecki, polski „pułk Towarzyszów”, złożony z 15 szwadronów, ażeby „zapewnić byt drobnej szlachcie i zarazem uczynić ich we właściwy sposób pożytecznymi dla kraju”.

W roku 1800 przemianowano „Bośniaków” na Regiment Towarzyszy (niem. Towarczysz Regiment). Celem zmiany nazwy, była chęć zainteresowania służbą w armii zbiedniałą polską szlachtę. Nazwa pochodzi od zawołania szlacheckiego wśród polskiej kawalerii, czyli „Towarzyszu“. Garnizon regimentu znajdował się w Ełku.

3 marca 1800 r. w Białymstoku wydano Obwieszczenie zachęcające szlachtę do wstępowania do oddziałów lekkiej jazdy pruskiej tzw. Regimentu Bośniackiego. W wydanym w Białymstoku obwieszczeniu określono zasady rekrutacji do wspomnianych formacji. Oferta władz pruskich skierowana była do biednej i mało zamożnej szlachty. W dokumencie tym znajdują się nawiązania do tradycji wojskowej I Rzeczypospolitej – tj. oddziałów kawalerii. Żołnierzy Regimentu Bośniackiego określa się Towarzyszami. W Polsce przedrozbiorowej tak właśnie tytułowany był szlachcic wchodzący w skład wojsk polskiego autoramentu.

Regiment Nr. 9 – Bośniacy (stary uniform) oficer i podoficer

Regiment Nr. 9 Bośniacy

Regiment Nr. 9 – Bosniacy

Regiment Nr. 9 von Günthera ­– Towarczys. Garnizon: Tykocin (http://www.napoleon-online.de/Ramm_Husaren9.jpg)

Bośniacki regiment von Günthera (Regiment nr 9) stacjonował w Tykocinie, Ostrołęce, Drohiczynie, Zabłudowie, Brańsku, Wyszkowie, Knyszynie, Ostrowi Mazowieckiej, Boćkach, Łomży.

Szwadrony „Bośniaków” utworzone w 1744 były poprzydzielane do różnych jednostek. Dopiero w 1771 roku powstała pełna jednostka kawalerii – 9 Pułk Bośniaków (Bosniaken Regiment nr 9), który w 1800 przemianowano na 9 pułk Huzarów a następnie 26 lipca w 1807 roku rozformowano a żołnierzy wcielono do Pułków Ułanów nr 1 i nr 2. W takim stanie przetrwały do 1844 roku. Aczkolwiek można znaleźć informacje , że 1 i 2 pułk ułanów trwały do 1918 roku.

Z poważaniem Jan Modzalewski