Szanowna Redakcjo

Za Waszym pośrednictwem pragnę przedstawić historię dotyczącą miejscowości Sapałówka. Sapallen(-1938-06-02), Kreis Angerburg, Matzapallen (1576), Neugranden (1561), Ostau (1938-06-03-), Sapałówka (1951), powiat gołdapski, gmina Banie Mazurskie.

Sapałówka – obecnie wieś sołecka w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie gołdapskim, w gminie Banie Mazurskie. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa suwalskiego.

Miejscowość Sapałówka leży na północnym brzegu rzeki Gołdapi, niedaleko od Wróbla (Sperling) i oddzielona jest od Surmin (Surminnen) rzeką Gołdap (Goldapfluß). W 1939 roku miejscowość miała łączną powierzchnię 604,8 ha i liczyła 229 mieszkańców. Ostatnim sołtysem (do 1944 r.) był rolnik Franciszek Jordan.

Lokalizacja wsi Sapałówka i Surminy
Dostępne źródła pisane pokazały nam, że miejscowość Sapałówka została założona w 1576 roku. W tym roku 30 włók otrzymał założyciel miejscowości (lokalizator) Maciej Sapała z Kleszczewa w późniejszym powiecie Darkiejmy (Matzy Sapally z Kleszowen, Kreis Angerapp). Przyznano mu 10-letni okres karencji, a miejscowość otrzymała nazwę: Matzapallen (później Sapallen).

M Toeppen w Geschichte Masurens : ein Beitrag zur preußischen Landes- und Kulturgeschichte. Nach gedruckten und ungedruckten Quellen , Danzing 1870, str. 182 podał, że wieś założono w 1576 roku.

Filip Sulimierski w Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom X; Warszawa -1889 podaje:” wś i dobra, pow. węgoborski, st. p. Banie (Bengheim), 64 dm., 302 mk., 605 ha. Jan v. Ostau, burgrabia węgoborski, oznajmia (1576 r.), że Maciej Sapała, z Kleszczowa w pow. oleckowskim, otrzymał za Wróblem 30 włók dla założenia wsi dannickiej, z nich nabył 3 włóki sołeckie, płacąc za włókę 45 grzyw. Ponieważ Sapała lokując wieś Dupki, założoną na 50 z 200 włók Skalicha, płacił już po 10 grzyw. rocznie, a że ta wieś w skutek morowego powietrza r. 1572 opustoszała, koszta tam poniesione uwzględniono przy niniejszem kupnie.”

Wojciech Kętrzyński, O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, Lwów, 1882 i Janusz Kopciał: Gołdap i okolice; Suwałki 1995 – podają: „Sapałówka (Sapallen) Jan v. Ostau, burgrabia węgoborski, podaje r. 1576 do wiadomości, że Maciej Sapała (Matzey Sapalli) z Kleszczewa w powiecie Olechowskim (późniejszy powiat Darkiejmy) otrzymał za Wróblem 30 włók celem założenia wsi dannickiej; z nich nabył 3 włóki sołeckie, płacąc za włókę 45 grzywien. Ponieważ Maciej Sapała lokując nową wieś Dupki, założoną na 50 z 200 włók Skalicha, płacił już po 10 grzywien rocznie a że ta wieś w skutek morowego powietrza r. 1572 spustoszała, bo ludzie wymarli, koszta tam poniesione znajdują przy niniejszem kupnie uwzględnienie.”

Do miejscowości Sapallen od 1938 do 1945 roku przynależała miejscowość Schönbund, która została założona przed 1816 rokiem, składająca się z kilku małych gospodarstw i należała do gminy Surminy (utworzonej w 1874 roku.) w powiecie węgorzewskim (Kreis Angerburg), Rejencja Gumbin (Regierungsbezirk Gumbinnen) w prowincji Prusy Wschodnie.

Po przegranej wojnie (przez Niemcy) w 1945 roku miejscowość Schönbund przyłączono do Polski i nadano jej nazwę Ziemianki. Dziś jest to wieś w gminie wiejskiej Banie Mazurskie w powiecie gołdapskim, przed 1998 r. miejscowość znajdowała się w województwie suwalskim, obecnie należy do woj. warmińsko-mazurskiego.

W 1939 roku przemianowana miejscowość Sapallen na Ostau należała do gminy Surminy (Surminnen), utworzonej w 1874 roku. Ostatnim naczelnikiem urzędu (Amtsvorsteher) gminy był rolnik Kurt Friedrich.

W 1937 roku w torfowisku w pobliżu drogi Sapałówka (Ostau) w kierunku Jan (Jahnen, Kr. Angerapp, przed zmianą nazw na hitlerowskie był to powiat Darkiejmy) podczas osuszania bagien (1937/39) wysiłkiem starosty Klemensa Rossbacha z Węgorzewa (Angerburg), przypadkowo znaleziono topór z osadzonym ostrzem z zęba dzika. Niektórzy archeolodzy uznali to znalezisko za rewelacyjne. Przy pomocy analizy określanej metodą węglową przeprowadzony test wykazał, że jest to znalezisko z epoki kamienia (10000-4000 lat przed Chrystusem). Takie znaleziska do ​​tej pory na wschód od linii Wisły nie zostały jeszcze znalezione.

W 1847 roku w miejscowości Sapallen mieszka 210 osób w 21 domach i w majątku mieszkają 4 osoby; w Schönbund (Ziemianki) mieszka 60 osób w 5 domach. Do 1860 roku ludność wsi Sapallen wzrosła do 271 osób, a w Ziemiankach spadła do 39 mieszkańców. Wielkość miejscowości zmieniła się tylko nieznacznie w porównaniu do roku założycielskiego [W 1860 roku wynosi 28 hufen tj. 28 łanów. Łan (łac. laneus, cs. lán, niem. Lahn lub Hube, w dialekcie szwabskim również hueb, huebm, hufe) – dawna jednostka podziału pól wspólnoty w średniowiecznej Europie Zachodniej. Jednostka ta służyła pomiarom powierzchni i długości ziemi przeznaczonej pod zasiewy, zgodnie z przywilejem nadanym osadnikowi przez głowę panującą z przeznaczeniem do uprawy. Włóka – dawna (średniowieczna) miara powierzchni, odpowiadająca wielkością łanowi chełmińskiemu (1 łan chełmiński 17,995 ha = ~30 mórg).].

Sapałówka (Sapallen) w tym okresie była obsługiwana przez policję w Ziemianach.

W 1897 roku mieszkało w wiosce i dobrach Sapallen (Gut Sapallen) 375 osób, a w Schönbund: 34 osoby.

Powierzchnia nieruchomości (gospodarstw) rolnych wynosiła od 2ha do 140 ha.

Pierwszego grudnia 1905 roku we wsi mieszkało 268 osób, pierwszego grudnia 1910 roku we wsi mieszkało 245 osób.

W powiecie węgorzewskim (Angerburg) przed 1914 rokiem była dobrze rozwinięta hodowla półkrwi konia Trakeńskiego. Rasa ta była hodowana przede wszystkim w większych majątkach, ale także hodowlę prowadziły gospodarstwa chłopskie. W Sapałówce hodowlę prowadził Heinrich Rosigkeit (wielkość jego gospodarstwa wynosiła: 40 ha). Posiadał 6 gorącokrwistych klaczy. Również Franciszek Jordan (wielkość jego gospodarstwa wynosiła: 58 ha) prowadził hodowlę trakenów.

Emil Runge w Sapałówce wybudował młyn, który był napędzany wodą z rzeki Gołdap. Po wojnie młyn wodny (później elektryczny) murowno-drewniany został przejęty przez GS w Baniach Mazurskich (niem. Benkheim).

Prywatna szkoła w Sapałówce (Sapallen) powstała w 1860 roku. W 1929 roku do szkoły należało 26 mórg gruntów. Liczba uczniów wynosiła 37 (1928 r.). W 1914 roku zniszczono budynki szkolne. W 1922 r. szkoła była już w nowym budynku. Nauczyciel Bleise uczy w Sapałówce od 1869 roku do 1910r. [granica wieku (do którego nauczyciele mogli nauczać) nie została jeszcze wprowadzona w Prusach]. Przez wiele lat od 1921/34 nauczycielem był również Otto Ruddat. Ostatnim nauczycielem był Paweł Häusler, który ściśle współpracował ze szkołą w Surminach

Szkoła w Sapałówce na pocztówce z 1905 roku

Pocztówka z Sapałówki z 1908 roku

Plan miejscowości i założenia sprzed 1945 roku
Właścicielem majątku o powierzchni 128 hektarów był (w 1921 roku) Fritz Reuter. W swoim majątku hodował on 10 koni, 60 sztuk bydła 20 owiec, 12 świń.

W 1932 roku właścicielem majątku o powierzchni 128 hektarów był Erich Haupt. W majątku hodował on 10 koni, 75 sztuk bydła w tym 25 krów, 35 świń

W 1932 roku właścicielem majątku o powierzchni 140 hektarów był Alfred Friedrich.

W majątku hodowano 15 koni, 85 sztuk bydła w tym 25 krów, 30 świń.

Ponadto w 1932 roku większe gospodarstwa rolne posiadali: Franciszek Jordan – 56 ha (hodował on 7 koni, 33 szt. bydła w tym 8 krów, 30 owiec i 15 świń) oraz Henryk Rosigkeit – 40 ha (hodował on 6 koni, 28 szt. Bydła, 12 owiec i 12 świń).

Ludności cywilna opuściła miejscowość w dniu 23 października 1944 roku. Rozkaz ewakuacji z miejscowości Sapałówka został wydany, kiedy to zaledwie 20 km od miejscowości, w Gołdapi toczono już zacięte walki.

Po wojnie w byłych majątkach powstała (utworzono) miejscowość Zapały i utworzono 2 PGR-y: Zapały I – 140 hektarów i Zapały II – 128 hektarów i włączono je do zespołu Wólka. Połączone gospodarstwa były następnie folwarkiem PGR Rożyńsk Mały. Po likwidacji PGR budynki gospodarcze zostały wydzierżawione.

Przez miejscowość Sapałówka przebiega droga powiatowa Nr 1768N, która prowadzi do miejscowości Jany w gminie Gołdap. Pozostałe drogi są drogami gminnymi.

W Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Banie Mazurskie z roku 2000 ujęte zostały następujące cenne pod względem wartości historycznych obiekty:

– zagroda nr 7, 1 ćw. XX w. (dom murowany, obora murowana, stodoła drewniana),

– młyn wodny XIX/XX w.

– cmentarz ewangelicki z XIX w.

– ślady osadnictwa pradziejowego i osada z przełomu XVII i XVIII w.

Z poważaniem Jan Modzalewski